نیم قرن انتظار: از رویای پردیسان تا واقعیت باغ گیاهشناسی تهران

حسین آخانی^1*، مریم ملک‌محمدی¹، حسنا پورهاشمی² و نفیسه صمدی¹

1- تهران، دانشگاه تهران، پردیس علوم، دانشکده زیست‌شناسی، گروه علوم گیاهی،  آزمایشگاه تحقیقاتی گیاهان هالوفیت و C₄

2- اتریش، وین، دانشگاه منابع طبیعی و علوم زیستی

چکیده

پارک طبیعت پردیسان و نواحی مجاور آن در بین دو رود دره فرحزاد و درکه و دو اتوبان حکیم و همت در منطقه 2 تهران واقع شده است. این پارک به سازمان حفاظت محیط زیست تعلق دارد و قبل از انقلاب بنا بود که به یک پارک طبیعت با طراحی زیست بوم های مختلف جهان تبدیل شود. مساحت پارک 300 هکتار است ولی دو رود دره فرحزاد در غرب و رود دره درکه در شرق آن را به کوه های شمال تهران پیوند می دهد و با در نظر گرفتن مناطق سبز مجاور، شامل دو طرف اتوبان چمران، پارک های گفتگو و فدک و تپه ملاصدرا وسعتی حدود 550 هکتار منطقه یکپارچه سبز را تشکیل می‌دهد. بر اساس تحقیقات گسترده از سال 1377 پوشش گیاهی این منطقه بررسی و در راستای حفاظت از زیست بوم تهران به منظور تهیه یک برنامه جامع مدیریتی ناحیه‍بندی شده است. هدف این پژوهش حفظ و احیای پوشش گیاهی طبیعی و نیز ایجاد فضای سبز در این پهنه با توجه به ارزش‌های بوم شناختی، نیاز تفرجی، علمی و پژوهشی در شهر تهران است. عبور دو روددره مهم شهر تهران، پارک طبیعت پردیسان، برج میلاد و باغ گیاهشناسی تهران – که ساخت آن بر اساس تفاهم نامه‌ای میان دانشگاه تهران و شهرداری تهران از خرداد ماه سال 1400 آغاز شده است – این منطقه را به یک پهنه با ارزش زیست محیطی تبدیل کرده است. بر اساس تحقیقات طولانی از سال 1377 حدود 530 گونه‌ی گیاهی شامل 443 گونه خودروی و 87 گونه کشت شده از پردیسان و مناطق مجاور (برج میلاد) شناسایی شده است. تغییرات کاربری، بخصوص ساخت پارک نهج البلاغه منجر به از بین رفتن حدود 74 گونه گیاهی خودرو شده است. پوشش گیاهی پردیسان باقیمانده رویش‌های استپی و علفزار‌های معتدله است که چون میان کوهپایه‌های البرز به سمت شمال و استپ‌های بیابانی به سمت جنوب واقع شده عناصری از هر دو گروه را دارد. سیمای عمومی پوشش گیاهی علفزار است که حضور گونه‌های چند ساله استپی از جنس‌های گون و استیپا به آن سیمای استپی نیمه خشک و درختچه ای-جنگلی در رود دره ها داده است. بر اساس پژوهش‌ حاضر بخش مرکزی پردیسان بالاترین غنای گونه‌ای و غرب پردیسان (در امتداد دره فرحزاد) باارزش‌ترین گونه‌های گیاهی را دارد. پردیسان ارزش حفاظتی بالایی دارد و بهتر است در قالب اثری طبیعی ملی به منطقه حفاظت شده شهری تبدیل شود تا این میراث ارزشمند حفظ شود. در ضمن احیای رود دره ها و حفظ فضای سبز با تاکید بر حفظ تنوع زیستی بومی و برنامه ریزی برای برنامه های گردشگری علمی و آموزشی از مهمترین اهداف پهنه بندی این مقاله است. ایجاد باغ گیاهشناسی در دو بخش غربی و شرقی اتوبان چمران از مهمترین اتفاقات سال 1400 است که بر اساس توافق شهرداری تهران و دانشگاه تهران آغاز شده است. بخش غربی آن واقع در شمال پارک گفتگو به شهرداری تهران تعلق دارد که بخش های مهمی از باغ گیاهشناسی شامل بخش رده بندی، گذر لینه، باغ گیاهان دارویی و میوه و باغ کودکان و زیست بوم زاگرس قرار دارد. در بخش شرقی علاوه بر پژوهشکده گیاهشناسی، گلخانه های نمایشی و تحقیقاتی، زیست بوم هیرکانی، البرز و منتخبی از گیاهان زیست بوم های 5 قاره جهان به نمایش گذاشته خواهد شد. ساخت موزه تحقیقاتی (هرباریوم) در پژوهشکده و موزه گیاهشناسی نمایشی (شامل دنیای گیاهان، دیرینه شناسی ، گیاه باستانشانسی و گیاه مردمشناسی) در موزه علم اجرا خواهد شد. ثبت ملی میراث طبیعی و تنوع زیستی و گیاهی پارک طبیعت پردیسان با تاکید بر ایجاد باغ گیاهشناسی در آخرین مصوبه پنجمین شورای اسلامی شهر تهران در تاریخ 10 مرداد 1400 و نامگذاری باغ گیاهشناسی تهران در مصوبه 29 تیر 1400 به انجام رسید.  

کلیدواژگان: پردیسان، باغ گیاهشناسی، تهران

* نویسنده مسئول، پست الکترونیکی: hakhani@ut.ac.ir

مقدمه

ایده ایجاد باغ گیاهشناسی ملی ایران و نیز پارک طبیعت پردیسان توسط اسکندر فیروز مطرح شد و کلید خورد. وی که در ورود محیط زیست به بحث های سیاست گزاران حکومتی ایران و توجه به آن در برنامه‍های توسعه‍ای نیم قرن اخیر در ایران نقش مهمی داشته است دوران کودکی خود را در برلین گذرانده و در آمریکا مهندسی خوانده بود. فیروز شکارچی ماهری بود که با مطالعاتی که در زندگی جانوران و همچنین خواندن سفرنامه‌های شرق شناسان داشت، بیش از پیش به ارزش‌های طبیعی سرزمین ایران پی برد و دست از شکار برداشت (Firouz 2012). او در چارچوب بنیان سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1350، شبکه گسترده‌ای از مناطق حفاظت شده را چهارگانه در سراسر ایران ایجاد کرد، کنوانسیون رامسر را بنیان گذاشت و در اندیشه‌ی ایجاد مراکز آموزشی و پژوهشی بود که مردم را با طبیعت آشنا کند؛ ایجاد باغ گیاهشناسی و پارک طبیعت پردیسان در همین راستا انجام گرفت.

ساخت باغ گیاهشناسی (واقع در چیتگر و موسوم به آریامهر) در سال 1347 آغاز شد ولی ساخت پارک طبیعت پردیسان که در آن موزه تاریخ طبیعی پیش‌بینی شده بود با وقوع انقلاب و جنگ تحمیلی به تعویق افتاد. گیاهشناسان برجسته‌ای چون پر وندلبو (Per Wendelbo (1927-1981)) نروژی، استاد باغ گیاهشناسی دانشگاه گوتنبرگ سوئد (Berg 1982) و هانس رنه مارک (Per Hans Bengt Runemark (1927–2014)) سوئدی استاد دانشگاه لوند از جمله محققانی بودند که بخش‌های مهم باغ گیاهشناسی مانند هرباریوم را بنیان گذاشتند. پر وندلبو مجله گیاهشناسی ایران (The Iranian Journal of Botany) را هم بنیان گذاشت. با وقوع انقلاب اسلامی، باغ گیاهشناسی در اختیار موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع (وزارت کشاورزی) قرار گرفت. از تاریخ  1370  تا  1379  این موسسه زیر نظر وزارت جهاد و با ادغام دو وزارتخانه از سال 1379 زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی به عنوان باغ گیاهشناسی ملی ایران اداره می‌شود.

برای ساخت پارک طبیعت پردیسان و ایجاد یک موزه تاریخ طبیعی اهداف بزرگی وجود داشت که نه تنها تداعی "پردیس" یا "بهشت" باشد، بلکه بنا بود بزرگترین و مجهزترین مرکز پژوهشی در همه زمینه‌های مربوط به محیط زیست در ایران و مرکزی برای آموزش و آشنایی مردم با محیط زیست باشد. شرکت آمریکایی ماندالا طرح ایجاد پارک طبیعت را تهیه کرد و بنا بود که در آن هفت زیست بوم جهان ساخته شود (McHarg 1975) (شکل 1).

پس از انقلاب نهاد‌های زیادی در پی تصاحب زمین‌های پردیسان برآمدند. بخش‌هایی در شرق پردیسان توسط وزارت نیرو (به عنوان موزه آب)، وزارت مسکن و شهرسازی (مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی) و سازمان آب (فاضلاب شهرک غرب) به تصرف درآمد و تغییر کاربری یافت. کارشناسان و مدیران وقت سازمان حفاظت محیط زیست (بخصوص هوشنگ ضیایی) در مقابل فشارهای اشغال پردیسان مقاومت کردند و با کاشت گونه‌های درختی سعی کردند آن را به شکل پارک حفظ کنند. چندین ساختمان مانند ساختمان مرکزی سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین ساختمان موزه تاریخ طبیعی (در محل پیش‌بینی شده طرح شرکت ماندلا) ساخته شد. البته فقط بخش کوچکی از آن به موزه تعلق گرفت و بقیه به عنوان ساختمان اداری مورد بهره‌برداری قرار گرفت. با ایجاد محلی برای نگهداری حیوانات، ساختمان مرکز پژوهش‌های سازمان حفاظت محیط زیست، محل برگزاری همایش (ساختان سرو)، ساخت سوله تنوع زیستی، کارگاه موزه و تبدیل دره‌ی زیبای فرحزاد به پارک نهج البلاغه‌ی 2 توسط شهرداری منطقه 2 بخش‌های زیادی از محیط طبیعی پردیسان تغییر کاربری­ داده شد (شکل 2).

در سال 1396 طی توافق‌نامه‌ای به امضای عیسی کلانتری رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست و محمد علی نجفی شهردار وقت تهران، پارک پردیسان به مدت 15 سال به شهرداری تهران واگذار شد تا طرح‌‌های پارک طبیعت در آنجا اجرا شود. کمیته‌ای به ریاست محمد حقانی شکل گرفت تا با کمک بخش خصوصی پروژه‌های تبدیل پردیسان به محل گردشگری برنامه‌ریزی و عملیاتی شود. بسیاری از متخصصان و طرفداران محیط زیست از جمله نگارنده اول این مقاله نگران بودند که این واگذاری باعث تغییر کاربری پارک طبیعت پردیسان شود (آخانی 1396).

شکل 1- تصویر گرافیکی بیوم‌های پیشنهادی در طرح مک هارگ (McHarg 1975)

شکل 2- دره فرحزار قبل (بالا در سال 1380) و بعد از ساخت پارک نهج البلاغه (پایین در سال 1398)

طی جلساتی که در شورای شهر با حضور بسیاری از دست‌اندرکاران و کارشناسان برگزار شد، مسئولین شهرداری، بخصوص سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران اعلام کردند که پارک پردیسان حفظ خواهد شد و از هر عملیاتی که باعث تهدید و تخریب محیط طبیعی این پارک شود پرهیز خواهند کرد.

با همین هدف، سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران از دانشگاه تهران درخواست کرد تا به بررسی دقیق پوشش گیاهی و ارائه برنامه حفاظتی پارک برای حفظ زیست بوم شهر تهران بپردازد. 

این مقاله گزارشی از تحقیقات گسترده‌ای است که توسط نگارنده اول و همکارانش از سال 1377 در محدوده تهران و به طور ویژه در بین دو رود-دره فرحزاد تا رود-دره درکه صورت گرفته است. بخش‌هایی از نتایج این تحقیقات منتشر شده (Akhani et al. 2013; Mahdavi et al. 2013) و یا در مقاله دیگری منتشر می‌شود. بر اساس نتایج این تحقیقات و تغییراتی که در نیم قرن اخیر در شهر تهران اتفاق افتاده است بر آن شدیم که برنامه مدیریتی جامعی در محدوده بین دو رود-دره فرحزاد و درکه تهیه کنیم. هدف اصلی این برنامه حفظ و احیا پوشش گیاهی طبیعی و نیز ایجاد فضای سبز در این پهنه با توجه به ارزش‌های بوم شناختی، نیاز تفرجی، علمی و پژوهشی شهر تهران است. این پهنه به طور مشترک در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست، شهرداری تهران و دانشگاه تهران است و بر اساس طرح جامع تهران در پهنه G (سبز) -فقط با کاربری فضای سبز- قرار دارد. این پهنه از نظر زمین‌شناسی و هیدرولوژی کاملا به هم مربوط است که اتوبان‌های شمالی-جنوبی چمران، شیخ فضل الله و یادگارامام آن را به چند قطعه‌ی جدا تقسیم کرده است.

در راستای برنامه سوم توسعه شهر تهران (شورای اسلامی شهر تهران 1397)، در طرح ارائه شده توسط دانشگاه تهران، ایجاد ارتباط زیستی و دسترسی پیاده و دوچرخه بین قطعات جدا افتاده و کاربری فضای سبز پایدار، حفظ تنوع زیستی، شناخت و حفاظت از میراث طبیعی شهر، و ایجاد فضاهای تفرجی علمی با توجه به آنچه که پیش‌تر در ایده پردیسان در نظر گرفته شده بود با اهداف چهارگانه‌ی زیر برنامه‌ریزی شد: 1) ایجاد یک منطقه حفاظت شده شهری به منظور حفظ باقیمانده زیست بوم تهران در بخش‌های دست نخورده پارک طبیعت پردیسان؛ 2) ایجاد باغ گیاهشناسی در شرقی‌ترین بخش منطقه واقع در شمال پارک گفتگو برای پیوند زدن دانشگاه، مدیریت شهری و سازمان حفاظت محیط زیست؛ 3) تبدیل برج میلاد به یک منطقه گردشگری با رویکرد توسعه فضای سبز ویژه؛ 4) ژینایی (احیای اکولوژیک) رود-دره‌های فرحزاد و درکه.

طرح ایجاد باغ گیاهشناسی طی تفاهم نامه‌ای در تاریخ دوم خرداد 1400 به امضای ریاست دانشگاه تهران و شهردار تهران رسید و فعالیت‌هایی برای ایجاد آن آغاز شده‌است.

برای نشان دادن اهمیت مناطق حفاظت شده شهری و باغ گیاهشناسی در ادامه مطالبی در مورد معرفی این مناطق و ذکر تاریخچه آن در جهان آمده است و به مقایسه ایران با کشورهای دیگر جهان پرداخته می‌شود. سپس در دو بخش به پارک طبیعت پردیسان به عنوان منطقه حفاظت شده شهری و باغ گیاهشناسی تهران به عنوان پروژه در دست ساخت پرداخته می‌شود.   

مناطق حفاظت شده شهری

رویکرد جدید ایجاد فضای سبز در سدۀ بیست و یکم طبق اصول تبیین شده توسط سازمان جهانی بهداشت فرصتی برای نزدیکی مردم به طبیعت، حفظ تنوع زیستی، کاهش آسیب‌های محیطی مانند آلودگی هوا و آلودگی صوتی، کاهش تاثیرات شدید آب و هوایی مانند امواج گرمایی یا باران‌های شدید و سیل‌آسا، افزایش کیفیت زندگی شهری و بهبود سلامت و رفاه شهروندان است (Europe 2017). حفظ تنوع زیستی نه تنها به ایجاد محیطی مطبوع برای زیستن انسان‌ها کمک می­کند بلکه برای پایداری اکولوژیک شهر ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به همین دلیل شهرهای بزرگ دنیا به سوی ایجاد مناطق حفاظت شده از زیست بوم‌های باقیمانده خود هستند و یا حتی زیست‌بوم‌های تخریب شده را احیا می­کنند تا زندگی شهری با طبیعت آمیخته شود. برای نمونه در شهرهای سیدنی، ریو، سائوپائولو، مکزیکوسیتی، هنگ‌کنگ، تایپه، مارسی، بمبئی، کینگ‌استون، نایروبی، سئول، کیپ‌تاون، لندن، برلین، نیویورک، لس‌آنجلس و سان‌فرانسیسکو چنین مناطقی ایجاد شده‌اند و به عنوان جاذبه‌های توریستی و برای کاهش تاثیرات منفی زندگی شهری بر شهروندان مورد استفاده قرار می‌گیرند (Trzyna 2014). مناطق حفاظت شده شهری جزء مناطق به رسمیت شناخته شده در سطح بین المللی نیستند و از یکی از شش دسته‌بندی مناطق حفاظت شده IUCN شامل: ذخیره گاه طبیعی، منطقه حیات وحش، پارک ملی، آثار طبیعی ملی، مدیریت زیستگاه و گونه‌ها، منظر حفاظت شده و منطقه حفاظت شده با استفاده پایدار از منابع طبیعی پیروی می­کند (Trzyna, 2014).

معمولا بیشتر مناطق حفاظت شده شهری در دسته دوم (پارک‌های ملی) یا دسته پنجم (چشم‌انداز یا منظر حفاظت شده) هستند و یا در غالب دیگر شکل­های بین‌المللی رسمی مثل مناطق حفاظت‌شده دریایی، میراث جهانی، ژئوپارک یونسکو، تالاب­ها (کنوانسیون رامسر) و ذخیره­گاه زیست­کره به ثبت می­رسند (Trzyna, 2014).

برلین نمونه یک پایتخت اروپایی است که فضای سبز شهر تلفیقی از محیط‌های طبیعی و گونه‌های کاشته شده است که هزینه زیادی برای نگهداری از آن نمی‌شود. بعد از اتحاد برلین شرقی و غربی، مدیریت شهری به جای ساخت پارک‌های مصنوعی، محیط‌های طبیعی بیشتری را ایجاد کرد که با هزینه­ای کم شرایط مناسبی برای بازگشت گونه‌های گیاهی و جانوری فراهم شود. این محیط‌ها برای خانواده‌ها، بخصوص کودکان بسیار دلپذیر است و به راحتی می‌توانند در حاشیه یا در دل این مناطق پیاده‌روی و یا دوچرخه‌سواری کنند. بسیاری از پرندگان، حشرات و خزندگان فرصت زیست پیدا کردند و سطح شهر به مانند یک مدرسه رابطه تنگاتنگی بین محیط زیست طبیعی و زندگی روزمره ایجاد کرده‌است (شکل 3).

توسعه خودرو-محور، قطعه قطعه شدن شهر به وسیله اتوبان‌ها و حبس شهروندان در دیوارهای بتنی و اتوبان‌ها و جایگزینی باغ‌ها با آسمانخراش‌ها، بخش مسکونی تهران را به مکانی خشن تبدیل کرده است که جای چندانی برای زیست سالم و ایجاد ارتباط بین انسان‌ها در آن دیده نمی شود. علی­رغم انتقادات بسیاری که به این سیاست‌ها شده است تغییر ریل مبلمان شهری به سوی شهری پایدار و زیست محور با مقاومت‌های زیادی مواجه می‌شود.

شکل 3- منطقه حفاظت شده یوهانس تال-آدلرسهوف[1] واقع در جنوب-شرقی برلین، اولین فرودگاه تجاری آلمان است که به پارک طبیعت تبدیل شده است.

البته در بین شهرهای ایران با ایجاد 2300 پارک، در تهران تلاش‌های زیادی برای توسعه کمی فضاهای سبز شده است. اما بیشتر این پارک‌ها با ایجاد فضای سبز مصنوعی به مصرف زیاد آب و هزینه‌های نگهداری بالا وابسته است. عمده این پارک‌ها با گیاهان وارداتی پر شده‌اند و الگوبرداری آنها بیشتر بر مبنای پارک‌های انگلیسی قرن نوزدهم و بیستم است که شهروندان به صورت هدایت شده فقط اجازه دارند در مسیرهای تعیین شده حرکت کنند. رابطه شهروند و فضای سبز اغلب با جدول‌های بتنی و موانع فیزیکی جدا شده‌است. چمن‌کاری نیز نمونه‌ی الگوبرداری از لردهای انگلیسی قرن 17 است (Meyer-Wieser 2017). مصرف سالانه بیش از 140 میلیون مترمکعب آب در فضای سبز شهری، حفظ فضای سبز شهر تهران را بسیار ناپایدار و گران کرده‌است. تقریبا همه رود-دره‌های شهر یا به کلی حذف شده‌اند و یا به حدی به حریم آنها تجاوز شده‌است که کارکردهای طبیعی خود را از دست داده‌اند. این در حالی است که در اقلیم ایرانو-تورانی که پوشش گیاهی اغلب به شکل استپی است، تشکیل جنگل فقط در امتداد رود-دره‌ها ممکن است. شهر تهران از محیط‌های طبیعی بسیار زیبایی برخوردار است که علیرغم آسیب‌هایی که در این سال‌ها دیده‌اند، بسیاری از آنها قابلیت احیا و یا بازگشت به شرایطی نزدیک به طبیعی را دارند.

اولین گام برای حرکت به سوی شهری زیست‌پذیر، شناسایی، حفظ و نگهداری لکه­های طبیعی به جا مانده در شهر است. این لکه­­های طبیعی در کنار دیگر فضاهای سبز شهری می­توانند زیرساخت­های سبز شهر را شکل دهند. دومین اقدام برای برنامه‌ریزی صحیح شهری برقراری ارتباط بین این لکه­های سبز و ایجاد کریدورهایی است که با برقراری ارتباط اکولوژیک، زیست پذیری و پایداری زیستی شهر را افزایش می‌دهند.

تاریخچه و اهمیت باغ‌های گیاهشناسی

باغ گیاهشناسی جایی است که به کاشت، نگهداری و نمایش طیف وسیعی از گیاهان زنده همراه با نام‌های علمی و محلی آنها اختصاص دارد و اغلب توسط دانشگاه‌ها یا دیگر سازمان‌های پژوهشی و علمی اداره می‌شوند. باغ‌های گیاهشناسی معمولا با مجموعه‌ی گیاهان خشک شده (هرباریوم) و برنامه‌های پژوهشی در زمینه‌های مختلف علم گیاهشناسی مرتبط هستند. در اصل نقش آن‌ها، نگهداری مجموعه‌ای مستند از گیاهان زنده و یا خشک شده برای پژوهش‌های علمی، حفاظت، نمایش و آموزش است.

تاریخچه باغ‌های گیاهشناسی در جهان

در گذشته انسان با سه انگیزه به مسافت‌های بسیار دور سفر می‌کرد: طلا، ادویه و دارو. دو مورد آخر از سه مورد ذکر شده را می‌توان علت ایجاد بسیاری از قدیمی‌ترین باغ‌های گیاه‌شناسی دانست. علاوه بر باغ‌های یونانی، آثاری از باغ در مصر، بین‌النهرین، چین و مکزیک یافت شده‌است که همه این تمدن‌ها به صورت مستقل از یکدیگر به کشت برخی از گیاهان برای استفاده اقتصادی یا زینتی پرداخته‌اند (Hill 1915).  

احداث باغ‌های گیاهشناسی از سابقه‌ای بسیار طولانی برخوردار است، به طوریکه ساخت اولین باغ گیاهشناسی را به افلاطون در  500 سال پیش از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. منشأ باغ‌های جدید گیاهشناسی را می‌توان در باغ‌های دارویی قرون وسطی در اروپا با نام باغ‌های طب دانست. اولین باغ ثبت شده از این نوع در دوره رنسانس ایتالیا در سال ۱۵۴۵ در پادوا[2] است که هنوز هم با طرح اصلی خود پابرجاست (Hill 1915) و طرح آن با الهام گرفتن از چهارباغ ایرانی است که جهان به صورت سمبلیک در آن به نمایش گذاشته شده‌است (Pourhashemi 2021).

در قرن هفدهم میلادی نقش تحقیقات گیاهشناسی و مرتبط با گیاهان در باغ‌های گیاهشناسی افزایش داشته و نخستین باغ‌های گیاهشناسی با تعریف امروزی در دوران رنسانس اروپا شکل گرفتند. اغلب این باغ‌ها عمومی و مرتبط با دانشگاه‌ها بوده و به عنوان مرجعی برای آموزش و تحقیق به کار می‌رفتند. ریاست این باغ‌ها اغلب با یک متخصص گیاهشناس با اعتبار جهانی بوده است (Hill 1915). 

در قرن هفدهم میلادی انتقال گیاهان، بذر و پیاز و غده از سراسر جهان به باغ‌های گیاه‌شناسی آغاز شد و این انتقال در قرن هجدهم سیر صعودی به خود گرفت. با ورود گیاهان جدید به باغ‌ها مکان‌هایی با عنوان گلخانه یا مانند آن به اغلب باغ‌های گیاه‌شناسی اضافه شدند که مکانی برای حفاظت از گیاهان در طول زمستان هستند و امروزه از عناصر مهم برای هر باغ گیاه‌شناسی به شمار می‌آیند. نقطه عطف علم گیاه‌شناسی در قرن هجدهم، ارائه سیستم نامگذاری دو اسمی برای گیاهان و جانوران توسط کارل لینه[3]، رخ داد. اگر چه پیش از لینه هم جمع‌آوری و نگهداری گیاهان به صورت خشک شده و برای مطالعات علمی رواج داشت اما با تبیین سیستم جدید نامگذاری و طبقه‌بندی گیاهان هرباریوم‌های بزرگ در کنار باغ‌های گیاه‌شناسی شکل گرفته و بخشی جدایی ناپذیر از این مجموعه‌ها شدند. به تدریج کتابخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها نیز به باغ‌های گیاه‌شناسی و هرباریوم‌ها اضافه شدند (Hill 1915).

در قرن نوزدهم و بیستم به سرعت بر تعداد باغ‌های گیاه‌شناسی در دنیا افزوده شد و این باغ‌ها به محلی برای نگهداری گونه‌های نادر و در معرض خطر انقراض تبدیل شده و نقش حفاظت از گیاهان را نیز ایفا می‌کردند. همچنین آموزش همگانی درباره گیاهان به وظایف و اهداف باغ‌های گیاه‌شناسی افزوده شد (Primack and Miller-Rushing 2009).

در قرن بیست و یکم با توجه به افزایش گرمای کره‌زمین و خطر انقراض بسیاری از گونه‌های گیاهی و تحقیقات علمی در خصوص ساختار ژنتیکی گیاهان برای شناخت روابط خویشاوندی و نیز استفاده در اصلاح و مهندسی ژنتیکی، باغ‌های گیاه‌شناسی به دلیل داشتن نمونه‌های زنده گیاهی از سراسر جهان اهمیت بسیار زیادی در پژوهش‌های علمی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی پیدا کردند (Primack and Miller-Rushing 2009)

امروزه برخی از باغ‌های گیاهشناسی دنیا شهرت جهانی داشته و آمار بازدید سالیانه آن‌ها بسیار بالاست و از جاذبه‌های توریستی شهر و یا حتی کشور خود محسوب می‌شوند. در راس آن‌ها باغ گیاه‌شناسی سلطنتی کیو[4] در لندن قرار دارد که با مساحت حدود 130 هکتار بزرگترین باغ گیاه‌شناسی جهان محسوب می‌شود که در ابتدا پارکی به همین نام (Kew Park) در شهر لندن بود. این مجموعه حدود 30000 نمونه گیاهی زنده از سراسر جهان دارد که بسیار حائز اهمیت است و هرباریوم این مجموعه با حدود 7 میلیون نمونه گیاهی خشک شده برای محققین علم گیاه‌شناسی شهرت داشته و سالانه هزاران محقق از سراسر جهان تنها به منظور بازدید از هرباریوم کیو به لندن سفر می‌کنند (https://www.kew.org). باغ گیاه‌شناسی برلین[5] نیز یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین باغ‌های گیاهشناسی دنیا است که فعالیت‌ها و نحوه مدیریت آن شباهت فراوانی با باغ گیاهشناسی کیو دارد. در این باغ حدود 23000 گونه گیاهی زنده رویش دارد و گلخانه‌های آن با نمایش اکوسیستم‌های جهان شهرت بین المللی دارد (https://www.bgbm.org).

تاریخچه باغ‌های گیاهشناسی ایران

بر اساس اطلاعات به دست آمده از مرکز داده‌های باغ‌های گیاهشناسی جهان، 3712 باغ گیاه‌شناسی در جهان ثبت شده است و با توجه به اینکه پس از انقلاب اسلامی هیچ باغ گیاهشناسی در کشور احداث نشده است‌، ایران با تنها چهار باغ گیاهشناسی که سه تای آن‌ها فعال نیستند، از جمله فقیرترین کشورهای جهان در این زمینه است. یک مورد از این چهار مورد تکراری است (موسسه گیاهشناسی ایران)، یک مورد تا زمان انتشار این مقاله هنوز ساخته نشده است (دانشگاه مازندران، بابلسر) و یک مورد (پردیس کشاورزی کرج) غیرفعال است. به عبارت دیگر فقط یک باغ گیاهشناسی فعال در کشور وجود دارد (https://tools.bgci. org).

در ایران اولین باغ گیاهشناسی در سال 1310 در دانشکده کشاورزی کرج توسط اروین گائوبا[6]، اولین مدرس گیاهشناسی مدرسه فلاحتی آن زمان تأسیس شد و به دنبال آن در سال 1336 آربراتوم (باغ گیاهان درختی و درختچه‌ای) نوشهر ایجاد شد. باغ گیاهشناسی ملی ایران در سال 1348 در زمینی به وسعت 145 هکتار با مجموعه‌ها و کلکسیون‌های متعددی از اقلیم‌های آب و هوایی ایران و جهان راه‌اندازی شد. باغ‌های گیاه‌شناسی مشهد، دزفول (فدک)، یزد، همدان، کاشان و تبریز به عنوان باغ‌های اقماری باغ گیاه‌شناسی ملی ایران ایجاد شده یا در حال احداث می‌باشند (.rifr-ac.ir-nbgi://https). باغ گیاهشناسی ارم شیراز نیز که قدمت آن به قرون دوازدهم و سیزدهم هجری می‌رسد در حال حاضر به عنوان باغ گیاهشناسی ارم زیر نظر دانشگاه شیراز است (eramgardenhttps:// (.shirazu.ac.ir).

اهمیت باغ­های گیاهشناسی

باغ‌های گیاهشناسی علاوه بر افزودن به سرانه فضای سبز در شهرها امکاناتی را در اختیار شهروندان قرار می‌دهند که علاوه بر لذت بردن از فضای سبز و تفرج در آن اطلاعات مفید و علمی در رابطه با طبیعت کسب کنند. دراین باغ‌ها به طور معمول‌ گیاهانی از سراسر جهان کاشته شده که متناسب با رویشگاه‌های مختلف در سطح جهان و طبقه‌بندی‌های علمی، اطلاعات مفیدی در رابطه با نام علمی، رویشگاه و شرایط کشت آن‌ها ارائه می‌شود.

باغ‌های گیاهشناسی  با در اختیار داشتن امکانات پژوهشی و آموزشی در کنار کادر علمی و متخصص دانشگاهی محیطی بسیار مناسب برای آموزش و تحقیق در علوم گیاهشناسی، اکولوژی، کشاورزی و حفاظت از محیط زیست را فراهم می‌کنند و  نمونه بسیار موفقی از تعامل دانشگاهیان با شهروندان و ایفای نقش مستقیم علم در افزایش کیفیت زندگی شهروندان هستند. امروزه از باغ‌های گیاهشناسی به عنوان دریچه‌هایی به اجتماع[7] نام برده می‌شود و این باغ‌ها نقشی مهم در آموزش عمومی و نیز افزایش سطح آگاهی همگانی در رابطه با حفاظت از تنوع زیستی و توسعه پایدار ایفا می‌کنند. در باغ‌های گیاهشناسی با ایجاد فضای مناسب و فرح بخش و نیز به کارگیری روش‌های آموزشی مدرن و خلاقانه، آمادگی همگانی را برای پذیرش آموزش‌های شهروندی افزایش داده و دریچه‌ای کارآمد و مستدام برای ارتباط با شهروندان فراهم می‌آورند.

نمایش نواحی جغرافیای گیاهی جهان در بسیاری از باغ‌های گیاهشناسی مشهور دنیا از جمله در باغ گیاهشناسی برلین نیز پیاده شده است و از آن به عنوان درونمایه "جهان در یک باغ" نام برده می‌شود (Lack 2000). این الگو این امکان را به شهروندان می‌دهد که در یک بازدید یک روزه و کوتاه و بدون نیاز به تحمل رنج سفر با گیاهان مختلف از سرتاسر جهان آشنا شوند.

از جمله وظایف مهم پژوهشکده‌ها و باغ‌های گیاهشناسی حفاظت از گیاهان و تنوع زیستی و نیز شناخت عوامل انقراض و یا تهدید جوامع گیاهی است. گیاهان در حال انقراض با روش‌های علمی توسط متخصصان شناسایی شده و در شرایط مناسب در باغ‌های گیاهشناسی کاشته و نگهداری می‌شوند و نیز تلاش می‌شود با شناخت عوامل تهدید و تعامل با مردم، جوامع محلی و نهادهای رسمی از این گیاهان حفاظت شود.

از مهمترین کارکردهای باغ‌های گیاهشناسی، حفط گیاهان در محیط خارج از رویشگاه[8] آنهاست. در حال حاضر یک سوم گونه‌های گیاهی جهان در معرض خطر انقراض هستند. یکی از راه‌های حفظ این گونه‌های گیاهی باغ‌های گیاهشناسی است. در حال حاضر حدود یک چهارم فلور جهان (80 هزار گونه گیاهی) در دنیا در باغ‌های گیاهشناسی به صورت زنده وجود دارد. در حالیکه با توجه به روند فعلی تخریب طبیعت و افزایش گرمای کره زمین این رقم باید به 70 درصد گیاهان زنده برسد (Chen and Sun 2018)

بر اساس تحقیقات انجام گرفته در باغ‌های گیاهشناسی بزرگ دنیا، یکی از بهترین و موثرترین راه‌ها برای ارتباط موثر با شهروندان و آموزش مسائل محیط زیست و تنوع زیستی، ایجاد محیط‌های مناسب برای مشاهده گیاهان آشنا برای مردم است که از آن به عنوان بخش اتنوبوتانی (گیاه-مردم‌شناسی) نام برده می‌شود (Löhne et al. 2009). در این بخش فضایی را به شهروندان و به ویژه کودکان برای آموختن و تجربه کردن کشت و کار و باغبانی اختصاص می‌دهند. انجام فعالیت‌های باغبانی می‌تواند نقش موثری در کاهش تنش و اضطراب درونی افراد داشته و به ایجاد فضای امن و آرام در جامعه نیز کمک کند. همچنین شهروندان می‌توانند پس از آموزش‌های اولیه در باغ گیاهشناسی به فعالیت‌های داوطلبانه و عام‌المنفعه بپردازند که یکی از مهمترین شاخص‌های توسعه فرهنگی و اجتماعی جامعه محسوب می‌شود.

اهمیت و رابطه

هرباریوم‌ها با باغ‌های گیاهشناسی در جهان و ایران

در کشورهای پیشرفته علمی جهان بین باغ‌های گیاهشناسی، هرباریوم‌ها و دانشگاه‌ها رابطه تنگاتنگی وجود دارد. باغ‌های گیاهشناسی، بیش از آنکه باغی جهت بازدید مردم باشند از مهمترین و پویاترین مراکز پژوهشی جهان هستند. بخش مهمی از بازدید کنندگان باغ‌های گیاهشناسی، محققان و دانشمندان گیاهشناس هستند که در بخش تحقیقاتی و موزه‌های گیاهشناسی (هرباریوم) به مطالعه گیاهان خشک شده‌ای اقدام می‌کنند که توسط گیاهشناسان از همه مناطق جهان جمع‌آوری شده‌اند. با کشف روش‌های تعیین توالی نشانگرهای مولکولی[9] با استفاده از نمونه‌های خشک شده و نمونه‌های زنده، ارزش نمونه‌های موجود در باغ گیاهشناسی بیش از پیش برای محققان شناخته شد. در سال‌های اخیر هزاران مقاله علمی منتشر شده است که با استفاده از این نمونه‌ها توانسته‌اند روابط خویشاوندی گیاهان را بررسی کنند (Chen and Sun, 2018). 

بر اساس اندکس جهانی هرباریوم‌های جهان^[10]، تا تاریخ اول دسامبر 2020، تعداد هرباریوم‌های فعال در 182 کشور جهان 3426 هرباریوم است که 396.204.891 نمونه هرباریومی را نگهداری می‌کنند. از ایران 41 هرباریوم در این اندکس ثبت شده است که در مجموع 1،057،222 نمونه را نگهداری می‌کنند. بزرگترین هرباریوم ثبت شده ایران هرباریوم باغ گیاهشناسی ملی است که 140.000 نمونه گیاهی هرباریومی را نگهداری می‌کند (Thiers 2021).

عدم تناسب تعداد هرباریوم‌ها و باغ‌های گیاهشناسی کشور نشان‌دهنده فقدان سیاست‌گذاری صحیح در نقشه علمی کشور است. افزایش تعداد هرباریوم‌ها در کشور، اگر چه خبر خوبی است ولی نشان‌دهنده توسعه دانش گیاهشناسی نیست. کل نمونه‌های گیاهی 41 هرباریوم ایران، حتی به یک هرباریوم متوسط در دانشگاهای اروپایی نمی‌رسد. عمق این فاجعه زمانی مشخص می‌شود که بدانیم در سال‌های بعد از انقلاب شمار دانشگاه‌های کشور و فارغ‌التحصیلان رشته‌های زیست‌شناسی به شدت افزایش یافته است (آخانی 1397). شکل 4 مقایسه تعداد هرباریوم‌ها و باغ‌های گیاهشناسی ایران را با چند کشور مطرح جهان و منطقه نشان داده است که بر اساس اطلاعات پایگاه داده‌های باغ‌های گیاهشناسی جهان (https://bgci.org) به دست آمده است. چنانچه مشاهده می‌شود ایران علی‌رغم وسعت بسیار زیاد و شمار زیاد مراکز دانشگاهی از فقیرترین کشورهای جهان و حتی منطقه از نظر شمار باغ‌های گیاهشناسی است. مقایسه نسبت شمار هرباریوم‌ها به باغ‌های گیاهشناسی (10.5 برابر) در ایران نشان می دهد که سیاست درستی در برنامه‌های گیاهشناسی وجود ندارد و طبیعی است که دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ایران نمی‌توانند نقش جدی در حفاظت، شناخت، کشت و از همه مهمتر تربیت محققان توانمند و استفاده اقتصادی از گونه‌های گیاهی داشته باشند. مقایسه ایران و آلمان با جمعیتی برابر نشان می‌دهد که تعداد باغ‌های گیاهشناسی آلمان- 109 باغ- حتی از تعداد دانشگاه های این کشور-102 دانشگاه بیشتر است (جدول 1). مقایسه تعداد باغ‌های گیاهشناسی هلند به هرباریوم‌ها نشان می‌دهد که این کشور با 49 باغ و فقط 14 هرباریوم دارای یکی از بالاترین تعداد باغ‌های گیاهشناسی به نسبت مساحت و هرباریوم است (شکل 4). بدون شک موفقیت کشور هلند در تولید گل در جهان مدیون همین نگاه است.

فلور و پوشش گیاهی پارک طبیعت پردیسان

در بازدیدهای میدانی سال­های ۱۳77 تا ۱۳۹۹ از محدوده پارک طبیعت پردیسان و مناطق مجاور (برج میلاد) حدود 800 نمونه گیاهی جمع‌آوری شده‌است که در آزمایشگاه هالوفیت و C₄ دانشگاه تهران نگهداری می‌شوند.

شکل 4-  مقایسه باغ‌های گیاهشناسی و هرباریوم‌های ایران و شماری از کشورهای پیشرفته جهان و کشورهای منطقه

فهرست نهایی شامل 530 گونه‌ی گیاهی است که در این میان 443 گونه خودرو و 87 گونه کاشته شده هستند.

چهار تیره Asteraceae،Poaceae ، Fabaceae و Brassicaceae به ترتیب با 71، 58، 44 و 38  گونه‌ بیشترین تعداد و در مجموع حدود 40 درصد از گونه­ها را دارا هستند (شکل 5).

مقایسه نتایج تحقیقات در دو بازه زمانی 1397-1399 و 1377-1380، نشان می‌دهد که به احتمال بسیار زیاد 74 گونه گیاهی در محدوده پارک پردیسان به دلیل تغییر کاربری و تغییرات رویشگاه حذف شده‌اند. بیشتر گونه‌های حذف شده از دره فرحزاد هستند که شامل گونه‌های آبدوست کنار رودخانه و گونه‌های استپی روی شیب‌ها بودند. چهار تیره Asteraceae،Poaceae ، Fabaceae و Brassicaceae به ترتیب با 71، 58، 44 و 38  گونه‌ بیشترین تعداد و در مجموع حدود 40 درصد از گونه­ها را دارا هستند (شکل 5).

جدول 1- مقایسه کشور آلمان و ایران از نظر تعداد باغ‌های گیاهشناسی، هرباریوم‌ها، دانشگاه‌ها، جمعیت و گونه‌های گیاهی

مقایسه نتایج تحقیقات در دو بازه زمانی 1397-1399 و 1377-1380، نشان می‌دهد که به احتمال بسیار زیاد 74 گونه گیاهی در محدوده پارک پردیسان به دلیل تغییر کاربری و تغییرات رویشگاه حذف شده‌اند.

شکل 5- تیره های  گیاهی خودرو و کاشته شده و تعداد گونه‌های آن‌ها در پردیسان.

بیشتر گونه‌های حذف شده از دره فرحزاد شناخته شده‌اند که شامل گونه‌های آبدوست کنار رودخانه و گونه‌های استپی روی شیب‌ها بودند.

در این میان 18 تیره دارای دو و 36 تیره دارای یک گونه می باشند:

تیره هایی با دو گونه:

Agavaceae, Anacardiaceae, Asparagaceae, Cannabaceae, Cistaceae, Cleomaceae, Ephedraceae, Fagaceae, Hypericaceae, Juncaceae, Lythraceae, Nyctaginaceae, Primulaceae, Salicaceae, Typhaceae, Verbenaceae, Violaceae, Zygophyllaceae.

تیره هایی با یک گونه :

Aceraceae, Adiantaceae, Adoxaceae, Aizoaceae, Arecaceae, Berberidaceae, Biebersteiniaceae, Campanulaceae, Capparaceae, Celastraceae, Crassulaceae, Datiscaceae, Dipsacaceae, Elaeagnaceae, Equisetaceae, Frankeniaceae, Ixioliriaceae, Lauraceae, Liliaceae, Linaceae, Meliaceae, Myrtaceae, Nitrariaceae, Orchidaceae, Orobanchaceae, Oxalidaceae, Paulowniaceae, Platanaceae, Plumbaginaceae, Portulacaceae, Resedaceae, Rutaceae, Simaroubaceae, Thymelaeaceae, Ulmaceae, Vitaceae.

پوشش گیاهی پردیسان باقیمانده رویش‌های استپی و علفزار‌[11]های معتدله است که به دلیل واقع شدن در کوهپایه‌های البرز به سمت شمال و استپ‌های بیابانی به سمت جنوب عناصری از هر دو گروه گیاهان را دارا است. سیمای عمومی پوشش گیاهی علفزار است که حضور گونه‌های چند ساله استپی از جنس‌های گون و استیپا به آن سیمای استپی نیمه خشک داده است. شاید بتوان پردیسان را از معدود مناطق ایران دانست که در نیم قرن اخیر – به جز قفس‌های علف خواران- از چرای دام محفوظ بوده است.

به طور کلی سه گروه عمده پوشش گیاهی در طی دو دوره پژوهشی در پردیسان شناخته شده است. نمونه هایی از این پوشش‌ها در شکل 6 و 7 نشان داده شده است.

1. جوامع رطوبت دوست

این جوامع در امتداد رود-دره فرحزاد مهمترین واحد رویشی بودند که با ساخت پارک نهج البلاغه تقریبا به طور کامل از بین رفتند. البته لکه‌هایی در داخل پارک وجود داشت که از پساب طبیعی شهرک غرب تغذیه می‌شدند و بسیاری از آنها در سال‌های اخیر از بین رفتند. در حال حاضر فقط دو نقطه‌ی داخلی پارک دارای این جوامع است که هر دو از جریان فاضلاب تصفیه شده تغذیه می‌شوند. جوامع جنگلی امتداد رودخانه فرحزاد عمدتا از درختان بید و گز ( Salix acmophylla-Tamarix ramosissima  ) و همچنین گونه مهاجم عرعر (Ailanthus altissima) تشکیل می‌شد (شکل 2). نیزارهای گسترده‌ای در شیب‌های تند دره فرحزاد وجود داشت که عمدتا توسط قمش (Arundo donax) و نی (Phragmites australis) پوشیده شده بودند. البته بعد از تخریب دره، یک لکه کوچک از قمش زارهای قدیمی باقی مانده است. لکه‌هایی از قمش در سراسر پارک، بخصوص در شرق پردیسان و در مجاورت ساختمان سازمان و معاونت طبیعی دیده می‌شود (شکل 5 پ).

در حاشیه رودخانه و قنات و آبشار دره فرحزاد، گیاهان آب دوست بسیاری رویش داشتند که عمدتا به جنس‌های سازو، علف هفت‌بند و یوپاتوریوم تعلق داشتند. در شمال بخش مرکزی پارک یک جویبار وجود دارد که توده‌هایی از لویی (Typha domingensis)، پونه (Mentha longifolia)، ترشک (Rumex chalepensis) و توریلیس (Torilis arvensis) در آن تشکیل جامعه داده‌اند. توده‌های نیشکر (Saccharum ravennae)  نیز در امتداد آبراه‌هایی که آب فاضلاب سطحی جریان دارد (مانند شرق ساختمان تاکسیدرمی) مشاهده می‌شود. اَشک (Halimodendron halodendron) از معدود گونه‌های درختچه‌ای بزرگ خودرو در پارک است که چندین لکه طبیعی آن در پارک وجود دارد. قبل از احداث پارک نهج البلاغه در یال غربی دره در شیب‌های تند یک لکه از آن‌ها وجود داشت. در حال حاضر دو لکه از این گیاه در دره‌های غرب پارک در دو سوی مسیر آسفالت بین بزرگراه یادگار و دره فرحزاد دیده می‌شود.

2. جوامع تپه ماهورهای پردیسان

پوشش گیاهی پردیسان عمدتا یک استپ استیپا و گون بود که به طور پراکنده با گیاهان چند ساله‌ای از جنس‌های Astragalus, Matthiola, Cousinia, Acanthophyllum, Achillea, Polygonum, Eryngium, Echinops, Anchusa,  و تعداد زیادی از گونه‌های یکساله مناطق استپی همراه آن دیده می‌شدند (شکل 6 الف). بسته به میزان بارندگی تغییرات شگرفی در سیمای پوشش گیاهی پردیسان دیده می‌شود. در سال‌های پر باران با غالب شدن گونه‌های یکساله عمدتا متعلق به جنس‌های Aegilops, Thaeniatherum , Hordeum  و Avena گیاهان چند ساله چندان قابل مشاهده نیستند (شکل 6 ب). در تحقیقی که در سال 1398 انجام شد، پوشش گیاهی منطقه تغییرات اساسی کرده بود. مهمترین دلیل این تغییرات بارندگی‌های دو سال 1398 و 1399 بود که باعث چیره‌شدن جوامع گیاهی یکساله گسترده در پارک پردیسان شده‌است (شکل 6 ث، د). البته در دو دهه گذشته منطقه تحت تاثیر عوامل متعددی قرار گرفته‌است که می‌توان به حضور مردم در پارک و جمع‌آوری بوته‌های چندساله برای ایجاد آتش و ریشه کن شدن بسیاری از بوته‌ها، انجام تخریب‌های متعدد ناشی از عبور و مرور مردم، دوچرخه و موتور سواری، ایجاد آتش‌بر، ساخت فنس‌هایی برای نگهداری یوز اشاره کرد. البته یک عامل زیستی این تغییرات هم به نظر می‌رسد که حذف خرگوش‌ها توسط سگ‌های بدون سرپرست باشد. خرگوش به عنوان تنها علف‌خوار پارک نقش مهمی در تنظیم زی‌توده گیاهان یکساله دارد. در پژوهش سال 1398 در فنس مجاور قفس یوز که در آن چند عدد خرگوش نگهداری می‌شد به طور مشخص حذف گونه‌های یکساله در این منطقه محصور شده در مقایسه با مناطق مجاور بدون حضور خرگوش مشاهده می‌شد (شکل 6 پ). وجود گونه‌های سوزنی برگ شامل سرو نقره‌ای و کاج در پارک نیز در تغییر سیمای پوشش گیاهی منطقه اثر گذاشته است. سوزنی برگان به دلیل تغییرات شگرفی که در خاک زیر منطقه سایه خود ایجاد می‌کنند، باعث می‌شوند بسیاری از گونه‌های دو لپه‌ای و همچنین گونه‌های آفتاب دوست استپی از بین بروند. زیر این درختان گیاهان اندکی رشد می‌کنند و در بین آن‌ها به ندرت گیاهان چندساله مشاهده می‌شود. گیاهان یکساله جنسAegilops  مهمترین گیاه بین سروهای کاشته شده پردیسان است. تغییر هیدرولوژی پارک نیز در دینامیک پوشش گیاهی منطقه بسیار موثر بوده است. مسیرهای ورود آب‌های زیرزمینی و جریان‌های فصلی که از ارتفاعات شمال تهران وارد پارک می‌شد در اثر ساخت اتوبان و سایر عملیات ساخت و ساز بسته شده‌اند و این مسئله به طور مشخص بر عمق رطوبت خاک تاثیر منفی می‌گذارد. این اتفاق باعث می‌شود که دسترسی به آب برای ریشه‌های گیاهان چندساله که معمولا دارای ریشه‌های عمیق هستند به سختی انجام شود و آن‌ها در معرض تنش آبی قرار گیرند که همراه با سایر عوامل ذکر شده در بندهای قبلی می‌تواند به روند تدریجی کاهش پوشش‌های استپی منجر شود.

بر اساس پلات‌هایی که در سال 1398 در مناطق استپی ثبت شده است جوامع متعددی در پارک قابل تشخیص بود. اما به دلیل نمونه برداری در سال پر باران و غلبه گیاهان یکساله، جداسازی جوامع کار دشورای است. تقریبا همه جوامع استپی به شدت تحت تاثیر چیرگی Aegilops columnaris هستند. در کل 8 گروه جوامعی که Aegilops  در آنها غالب است بر اساس گونه‌های دیگر مهم و شاخص قابل تشخیص هستند. وجود جوامعی مانند بومادران بیابانی (Achillea tenuifolia) در زمین‌های خشک با بستر قلوه سنگی ناشی از خشک شدن دره های مرطوب در مرکز پارک است (جدول 2).

جوامع محیط‌های دستکاری شده

پردیسان به دلیل انواع عوامل ناپایداری خاک، وجود پوشش‌های دست کاشت، لگدمال شدن زمین، چمن‌کاری و آبیاری مصنوعی در حاشیه مستعد شکل‌گیری جوامع دستکاری شده است. در عین حال به عنوان باقیمانده زمین‌های زراعی قدیمی آثار جوامع متاثر از انسان در آن دیده می‌شود. بخشی از مهمترین جوامع وابسته به دخالت‌های انسان در شکل 7 نشان داده شده‌اند.

ناحیه‌بندی پردیسان و مناطق طبیعی و نیمه طبیعی بین رود_دره‌های فرحزاد و درکه

بر اساس پژوهش‌های دراز مدت طی 22 سال جمع‌آوری اطلاعات دقیق و تهیه نقشه‌های غنای گونه‌ای و ارزش گونه‌ای (منتشر نشده) بخش مرکزی پارک پردیسان دارای بالاترین غنای گونه‌ای است و غرب پردیسان، در امتداد دره فرحزاد و محل ساخت پارک نهج البلاغه دو، دارای باارزش‌ترین گونه‌های گیاهی بود. نتیجه این پژوهش به خوبی نشان می‌دهد که پارک پردیسان دارای ارزش حفاظتی بسیار بالایی است که در قالب اثری طبیعی ملی می‌تواند به منطقه حفاظت شده شهری تبدیل شود. در نقشه‌ای که بر همین اساس تهیه شده‌است (شکل 8) به منظور حفظ این میراث ارزشمند و احیای آنچه به نادرست تغییر کاربری داده شده‌است مناطق زیر به منظور حفاظت از تنوع زیستی و احیا زیست بوم شهر تهران مشخص و پیشنهاد شده‌اند:

1. حفظ و احیای 20 هکتار از دره فرحزاد در شمال پارک نهج البلاغه یک به طوری که بستر رودخانه به حالت طبیعی خود برگردد و پوشش‌های مجاور متشکل از گونه‌های بومی و باغات گذشته احیا شود.
2. احیای دره فرحزاد در پارک نهج البلاغه 1 و 2 به مساحت 60 هکتار. ارائه طرح ژینایی جهت تلفیق فضاهای کاشته شده با گونه‌های بومی و بازگرداندن رودخانه به شکل طبیعی ضرورت دارد.

جدول 2- جوامع گیاهی تپه‌های استپی پارک پردیسان بر اساس (Akhani et al. 2013) و مطالعات جدید.

3. حفاظت کامل 150 هکتار از مناطق مرکزی پارک پردیسان و استفاده از آن طبق برنامه جامع مدیریتی که کلیات آن در بخش بعدی این مقاله آمده‌است.
4. حفظ فضای سبز در 150 هکتار (به نام بافرزون) در اطراف پهنه‌ی حفاظت شده در محدوده پارک پردیسان و برج میلاد به طوری که تلفیقی از گونه‌های کاشته‌شده و بومی به ایجاد تنوع زیستی شهری و آشنایی مردم با گونه‌های بومی کمک کند.

شکل 6-  نمونه ای از جوامع گیاهی پارک طبیعت پردیسان. الف. منظر استپی مناطق مرکزی پردیسان در سال 1381. ب؛ همان منطقه در سال 1398. پ. لکه‌های قمش در شرق پردیسان؛ ت. مقایسه پوشش علف‌های یکساله در دو محوطه نگهداری یوز (گوشتخوار) در راست و خرگوش (علفخوار) چپ در شمال پردیسان؛ ث. جامعه جوی خودرو (Hordeum spontaneum) در جنوب پردیسان؛ د. لکه‌های شنبلیه خودرو (Trigonella coerulesens) که فقط در سال‌های پر باران در پردیسان رشد می‌کند.

شکل 7- تعدادی از جوامع گیاهی پردیسان شامل مناطق مرطوب، تخریبی و باغچه ها. الف. لکه هایی از درختچه های بید و گز در شمال دره باغ ملل؛ ب. جامعه بابونه بیابانی (Achillea tenuifolia) در کف دره در جنوب پارک نزدیک ورودی جنوبی؛ پ. ورک زار (Rosa persica) واقع در شرق پارک نشان دهنده تخریب در گذشته؛ ت. لکه هایی از گیاهان C₄ در کنار باغچه‌ها که از گونه‌هایی مانند خرفه، خار خسک و سورگوم (Portulaca oleracea, Tribulus terresteris Sorghum halepense) غالب شده است. ث. جامعه فرفیون (Euphorbia helioscopia)در شیب های چمن کاری شده غرب پردیسان. د. لکه های جوی خودرو (Hordeum murinum subsp. glaucum).

Hordeum spontaneum comm., Avena ludoviciana comm. (جامعه یولاف یا جوی دوسر), Rosa persica comm. (جامعه ورک), Alhagi maurorum comm.  (جامعه خارشتر), Prosopis farcta comm.  (جامعه جغجغک), Malva sylvestris comm. (جامعه پنیرک), Euphorbia helioscopia-Taraxacum sp. comm. (جامعه قاصدک-فرفیون), Hordeum murinum subsp. glaucum comm., Portulaca oleracea-Tribulus terresteris comm., Bromus tectorum comm., Poa bulbosa comm.

5. حفظ کاربری پارک گفتگو به مساحت 18 هکتار و تقویت گونه‌های آن با گونه‌های بومی و نصب پلاک برای آن‌ها.
6. بررسی فضای سبز ژئوفیزیک در شمال کوی فاطمیه دانشگاه تهران تا اتوبان حکیم به مساحت 12 هکتار به منظور حفاظت از آن برای اهداف آموزشی و پژوهشی
7. ایجاد باغ گیاهشناسی تهران در 10 هکتار در طرفین اتوبان چمران (حدفاصل اتوبان‌های حکیم و همت). جزییات نقشه باغ در شکل 10 آمده است.
8. اصلاح و تقویت پوشش گیاهی تپه‌های موسوم به "اری" محل لرزه‌نگاری تهران و ساخت موزه علم (و طبیعت) به عنوان بخشی از محدوده جغرافیای گیاهی باغ گیاهشناسی تهران به مساحت 10 هکتار.
9. 9. حفظ و احیای 30 هکتار از دره‌ی درکه (روبروی خیابان ملا صدرا) به حالت طبیعی به منظور بازگشت کارکرد طبیعی رودخانه‌ی درکه تا باغ گیاهشناسی.

برنامه آموزشی و پژوهشی پیشنهادی در پارک طبیعت پردیسان و باغ گیاهشناسی تهران

پارک پردیسان پتانسیل بسیار بالایی برای اجرای برنامه‌های آموزشی و پژوهشی دارد. برنامه‌های آموزشی به سه گروه آموزش خردسالان و کودکان (آموزش غیررسمی)، آموزش برای دانش‌آموزان و دانشجویان و آموزش شهروندان بزرگسال طبقه‌بندی می‌شود. اجرای برنامه‌های آموزشی را می‌توان در اختیار سازمان‌های مردم نهاد و دانشگاه‌ها قرار داد تا با کمک محققان برنامه آموزشی را به اجرا درآورند.

این برنامه‌ها در بهار، اواخر تابستان و پاییز متمرکز است که در دوره‌های مختلف تورهای علمی گیاهگردی را تدارک دیده و به متقاضیان ارائه می‌دهد. این تورها شامل موارد زیر هستند:

1. تور گیاهشناسی برای کودکان تا 6 سال
2. تور گیاهشناسی برای دانش‌آموزان ابتدایی
3. تور گیاهشناسی برای دانش‌آموزان دبیرستانی

شکل 8- نقشه پهنه بندی (تعیین زون) پردیسان، برج میلاد و باغ گیاهشناسی تهران و مناطق مجاور

4. تور گیاهشناسی برای دانشجویان (سیستماتیک گیاهی
5. اردوهای علمی بوم‌شناسی (دانشجویان)
6. تور گیاهگردی برای بزرگسالان

علاوه بر این تورها برگزاری گارگاه‌های تخصصی آموزش گیاهشناسی، فضای سبز، بوم‌شناسی و حفاظت با محوریت پارک طبیعت پردیسان و باغ گیاهشناسی، برگزاری نشست­های گیاهشناسی، بوم‌شناسی و حفاظت در مرکز همایش­های پارک طبیعت پردیسان و پژوهشکده گیاهشناسی، برگزاری رویدادهای فرهنگی- هنری مرتبط با گیاهشناسی و تنوع زیستی با محوریت پارک طبیعت و باغ گیاهشناسی: برگزاری رویداد نقاشی گیاهان بومی در پارک (art botany)، جمع‌آوری و خشک‌کردن گیاهان و ساخت تابلوهای گیاهی و در نهایت حفظ و نمایش آثار منتخب در نمایشگاه دائمی بخش بازدیدگنندگان پارک طبیعت پردیسان و باغ گیاهشناسی می‌تواند نقش مهمی در بالا بردن جایگاه این دو منطقه به عنوان یکی از مراکز مهم و بزرگ علمی عمومی داشته باشد.

برنامه‌های پژوهشی

وجود 530 گونه گیاهی که 443 گونه آن خودرو هستند و یا قبلا در پارک پردیسان حضور داشتند، فرصت استثنایی برای دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی برای انجام تحقیقات در اختیار قرار می‌دهد. تحقیقات زیادی در پارک قابل انجام است که در زیر به چند مورد اشاره می‌شود.

1. بررسی رابطه بارندگی‌های سالیانه و پوشش گیاهی در پارک پردیسان
2. بررسی اثر آتش‌سوزی‌های سال‌های گذشته بر تنوع گیاهی پارک پردیسان
3. بررسی اثر گیاهان کاشته شده غیربومی (شامل سوزنی برگان و پهن برگان) در تنوع زیستی
4. بررسی اثر حیات وحش پارک بر پوشش گیاهی با استفاده از محوطه‌های باقیمانده به عنوان قفس‌های یوز
5. بررسی تغییرات فنولوژیک گیاهان در رابطه با تغییرات آب و هوایی
6. بررسی جمعیت گونه‌های گیاهی نادر و در حال انقراض
7. بررسی فون پارک با تاکید بر حشرات
8. نقش پارک پردیسان در ترسیب کربن[12] در شهر تهران
9. بررسی نقش گیاهان در کاهش جزیره گرمایی

پیشنهادات مدیریتی

پارک طبیعت پردیسان نیاز به یک طرح مدیریتی دارد و در این بخش فقط پیشنهادات کلی در این خصوص ارائه می‌شود تا مورد توجه قرار گیرد.

1. جایگاه قانونی پارک

پارک طبیعت پردیسان اولین پارک طبیعی داخل شهر تهران است که لازم است هر چه سریع‌تر به عنوان میراث طبیعی شهر ثبت و به عنوان منطقه حفاظت شده شهری حفظ گردد. با توجه به مالکیت این پارک توسط سازمان حفاظت محیط زیست، لازم است پارک طبیعت پردیسان به عنوان اثر طبیعی ملی ثبت گردد تا در آینده از گزند هر گونه تخریب در امان بماند و نیز لازم است ثبت آن به عنوان میراث طبیعی توسط سازمان میراث فرهنگی در دستور کار قرار گیرد.

2. مدیریت اجرایی و حفاظتی پارک

در حال حاضر پارک فاقد یک ساختار مشخص مدیریتی است و طبق توافق شهرداری تهران و سازمان حفاظت محیط زیست این پارک توسط ماموران حفاظتی سازمان پارک‌ها و فضای سبز کنترل و حفاظت می‌شود. برای آنکه برنامه‌های حفاظتی با تغییر مدیریت با مشکل مواجه نشود لازم است نسبت به تشکیل یک کمیته فنی-مدیریتی اقدام گردد و جزییات این کمیته و اختیارات آن در طرح مدیریتی مشخص گردد.

3. مشارکت مردم در حفاظت و اجرای برنامه‌های آموزشی، پژوهشی و تفرجی در پارک

مهمترین عامل نگهداری از پارک و ذخایر ژنتیکی آن مشارکت مردم در انجام امور است. شمار زیادی از شهروندان از پارک به عنوان تفرجگاه و محلی برای ورزش، پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری استفاده می‌کنند. طبیعی است که با اجرای برنامه‌های آموزشی و علمی طیف دیگری از مخاطبان به پارک اضافه می‌شوند که اغلب دغدغه حفظ محیط زیست را دارند.

1. پیشنهاد می‌شود که به زودی "انجمن یا گروه دوستداران پارک طبیعت پردیسان" شکل گیرد تا این گروه به سازمان حفاظت محیط زیست و شهرداری در حفاظت پارک و همچنین اجرای برنامه‌های علمی و ژینایی کمک کند. یکی از مهمترین معضلات پارک در حال حاضر جلوگیری از آتش‌سوزی است. با عضوگیری می‌توان تعداد دیده‌بان‌های پارک را به صدها نفر افزایش داد تا از اتفاقات تخریبی و آتش‌سوزی جلوگیری گردد.
2. استفاده از کمک‌های مردمی در تامین هزینه‌های انجام برنامه‌های علمی، آموزشی و ایجاد باغ‌های پایلوت و مناطق جغرافیای ایران. در سال‌های اخیر بارها دیده شده است که خیرین و علاقه‌مندان برای مشکلات محیط زیستی مشارکت فعال می‌نمایند. پارک پردیسان و باغ گیاهشناسی تهران به دلیل جایگاه جغرافیایی که دارند می‌تواند محلی برای جذب این کمک‌ها باشند.

4. راهکارهای حفاظت از آتش‌سوزی

آتش‌سوزی یکی از بزرگترین مشکلات حفاظتی پارک طبیعت پردیسان است که به دلیل خشک‌شدن گیاهان علفی در تابستان رخ می‌دهد. در دو سال اخیر به دلیل حفاظت مستمر و گشت‌های ویژه‌ای که سازمان پارک‌ها تدارک دیده‌ است و ممنوعیت ورود مردم به عمق پارک تعداد آتش‌سوزی‌ها بسیار کاهش یافته‌است. در زیر پیشنهاداتی برای به حداقل رساندن آتش‌سوزی‌ها ارائه می‌شود:

راهکار زیستی: بر اساس تحقیقات حاضر ساختار پوشش گیاهی پارک پردیسان نسبت به 20 سال پیش تغییرات زیادی کرده‌است (شکل 6 آ، ب). این تغییرات ناشی از چند عامل است: عامل اول تغییر رژیم بارندگی است. در دو سال پیوسته (سال‌های آبی 1397-1398 و 1398-1399) به دلیل بارندگی‌های زیاد، پوشش علفی یکساله پارک بسیار بیشتر شده و تقریبا پوشش گیاهان چندساله را تحت تاثیر قرار داده‌است. البته کاهش شدید بارندگی در سال آبی 1399-1400 باعث کاهش شدید پوشش علفی در سال 1400 شد. دوم آنکه با توجه به خاصیت اللوپاتی[13] که گونه‌های سوزنی برگ دارند، چون بخش عمده پارک توسط سوزنی برگان پوشیده شده است بسیاری از گونه‌های چند ساله و مقاوم از پوشش گیاهی حذف و یا جمعیت آنها فقیر شده‌است؛ عامل سوم حذف گیاهخوارانی چون خرگوش توسط سگ‌های بدون سرپرست در پارک پردیسان است. در مطالعه‌ای که در این پژوهش در قفس‌های یوز انجام شد، مشاهده‌شد که قفسی که در آن خرگوش است بر خلاف دیگر قفس­ها گیاهان علفی و یکساله کمتری دارد (شکل 6 ت). در گذشته نیز جمعیت طبیعی خرگوش در پارک پردیسان قابل توجه بود که با افزایش سگ‌های بدون سرپرست تقریبا به صفر رسیده‌است.

برای حل مشکل آتش سوزی انتقال سگ‌های بدون سرپرست از محوطه پارک پردیسان به محل‌های نگهداری مناسب و احیای جمعیت خرگوش‌های پارک با انتقال چند خرگوش بومی از مناطق مجاور (مانند سرخه حصار) پیشنهاد می‌شود.

همچنین ایجاد مرزهای سبز طبیعی در مسیرها با تقویت گونه‌های چهارکربنه خودرو می‌تواند راهکار بیولوژیک دیگری برای حل مشکل آتش‌سوزی باشد. گیاهان چهارکربنه اغلب در فصل گرم رشد می‌کنند که در آن زمان پارک به شدت مستعد آتش‌سوزی است. به همین دلیل با آبیاری حاشیه‌ رویش‌های سبز بومی متشکل از گیاهانی مانند Portulaca oleracea, Tribulus teresstris, Paspalum spp., Setaria spp., Echinocloa spp.  Bothriochloa ischaemum, Cynodon dactylon  شکل خواهد گرفت (شکل 7 ت).    

راهکار آموزشی: ضرورت دارد که در ورودی‌های پارک پردیسان تابلوهای بزرگی نصب گردد که در آن ضمن تاکید بر ممنوعیت ایجاد آتش و محدود بودن آن به سه نقطه مشخص شده در منطقه‌بندی پارک، مردم را با مقررات ورود به پارک طبیعت آشنا کرد. ضمن آنکه این تابلوها و علائم در فواصل 200 متر نصب شوند.

باغ گیاهشناسی تهران

محدوده باغ گیاهشناسی تهران در دو سوی غرب و شرق اتوبان چمران واقع شده‌است (شکل 10). این منطقه از شمال به اتوبان همت و از جنوب به اتوبان حکیم متصل می‌گردد. سمت غربی این باغ به مساحت 10 هکتار متعلق به شهرداری تهران است و بخشی از رود-دره درکه واقع در شرق بیمارستان میلاد و دانشگاه علوم پزشکی است. سمت شرقی این باغ نیز به مساحت حدود 10 هکتار موسوم به زمین‌های ژئوفیزیک به دانشگاه تهران تعلق دارد.

از نظر جغرافیایی این محدوده مسیل رودخانه‌ی درکه است که ارتفاع بخش غربی آن در پایین‌ترین نقطه واقع در شمال پارک گفتگو 1361 متر و بالاترین ارتفاع آن در نزدیکی اتوبان همت 1400 متر است. ارتفاع بخش شرقی از جنوبی‌ترین نقطه در جنوب غربی موسسه ژئوفیزیک 1383 متر و بالاترین نقطه در حاشیه شمال شرقی در بلندی‌های نزدیک خوابگاه چمران 1465 متر است. اختلاف ارتفاع پایین‌ترین تا بالاترین نقطه باغ 104 متر است. منطقه دارای پستی بلندی‌های زیادی است که در برگیرنده خرد زیستگاه‌های طبیعی برای ایجاد یک باغ گیاهشناسی است. از جمله عبور رودخانه درکه در امتداد شمال به جنوب بخش غربی، همچنین وجود منابع آبی دائم یا موقتی حاصل زهاب‌های ارتفاعات مجاور (جویبار زیر اتوبان چمران واقع در شمال بخش غرب) و یک رشته قنات به این منطقه ارزش طبیعی بالایی داده است. چشم‌انداز کوه‌های توچال بدون وجود عارضه ساختمانی در مقابل آن از ارزش‌های ویژه باغ محسوب می‌شود. بر اساس مشاهدات میدانی، عبور جریان مداوم هوا باعث مطبوع شدن هوای منطقه شده‌است. وجود یک باغ قدیمی در شمال بخش غربی، مجاورت با پارک گفتگو (محل نمایشگاه‌های گل و گیاه)، برج میلاد و پارک پردیسان، امکان اتصال به موزه علم از طرف بخش شمال‌شرقی، مجاورت با کوی دانشگاه تهران در بخش شرقی، امکان استفاده از خط اتوبوسرانی بی‌آر‌تی اتوبان چمران، دسترسی به مترو از ایستگاه‌های پارک گفتگو و برج میلاد، محاط بودن توسط شبکه اتوبانی که دسترسی غیر قابل کنترل را محدود می‌کند از جمله مزایای این محل است. در طرح باغ گیاهشناسی اتصال دو بخش غربی و شرقی با یک پل روی اتوبان چمران و اتصال بخش شرقی به محل ساخت موزه علم روی اتوبان همت پیش‌بینی شده‌است. ایستگاه هواشناسی ژئوفیزیک در کنار باغ واقع شده است که از طریق داده‌های آن می‌توان تحقیقات علمی گسترده‌ای برنامه‌ریزی کرد. اخیرا تحقیقات گسترده‌ای در مورد تغییرات اقلیمی با توجه به رفتارهای فنولوژیک گیاهان در باغ‌های گیاهشناسی دنیا در دست انجام است (Primack and Miller-Rushing 2009).

بر اساس داده‌های اقلیمی ایستگاه ژئوفیزیک تهران، متوسط بارندگی سالیانه منطقه 238 میلیمتر و متوسط دمای سالیانه 16 درجه سانتیگراد است. این محل دارای آب و هوای خشک قاره‌ای ایرانو-تورانی است. از نظر زمین‌شناسی منطقه بخشی از مخروط‌افکنه تهران است که عمده رسوبات آبرفتی-کنگلومرایی در آن دیده می‌شود و اغلب دارای خاک لومی-شنی است.

پوشش گیاهی طبیعی محل احداث این باغ به شدت تحت تاثر عوامل تخریبی قرار گرفته ‌است و به دلیل ایجاد باغچه‌هایی که برای کشت گونه‌های غیر خودرو آماده شده‌ بودند، غنی از حضور گونه‌های مستعد رویشگاه‌های تخریب شده است. در بررسی که در خرداد 1400، تنها در بخشی از این محل انجام گرفت، تعداد 110 گونه گیاهی خودرو شناسایی شد (شکل 9).

شکل 9-   پوشش گیاهی ایجاد شده در باغچه های آماده کاشت باغ گیاهشناسی تهران که اغلب از گونه های آتریپلکس و سلمک تشکیل شده است.

نقشه اولیه و بخش‌های باغ گیاهشناسی

باغ گیاهشناسی تهران با الگو برداری از باغ‌های گیاهشناسی معروف جهان دارای هفت بخش مهم است (شکل 10).

1. بخش سیستماتیک، 2. بخش بیوم‌ها و جغرافیای گیاهی، 3. بخش گیاهان دارویی و کاربردی، 4. گلخانه‌های پژوهشی و نمایشی، 5. باغ کودکان، 6. پژوهشکده و هرباریوم، 7. موزه گیاهشناسی در محل موزه علم. در ادامه مهمترین ویژگی‌های هر بخش در زیر ذکر می‌گردد.
2. بخش سیستماتیک. در بخش غربی باغ طراحی شده و شامل باغچه‌های رده‌بندی و گذر لینه است. باغچه‌های رده‌بندی بر اساس آخرین سیستم‌های رده‌بندی جهانی (The Angiosperm Phylogeny 2016) نمایش داده می‌شوند. هر باغچه متناسب با تعداد گونه‌ها به یک گروه اصلی (شاخه، رده، راسته و تیره) تعلق دارد و شروع آن‌ها از جنوب باغ (شمال پارک گفتگو) است که گیاهان بدون گل شامل جلبک‌ها (آکواریوم)، خزه‌گیاهان، سرخسیان و بازدانگان کشت خواهند شد. نهاندانگان ابتدایی در امتداد مسیر بعد از گذر لینه قرار دارد. باغچه های تک‌لپه‌ای‌ها در سمت غرب و مشرف به رودخانه و شامل باغ‌های لاله، زعفران، نخل و دو استخر گیاهان آبزی پیش‌بینی شده‌است. بیشتر دولپه‌ای‌های درختی و درختچه‌ای در باغچه‌های میانی و دولپه‌ای‌های علفی و بوته‌ای در باغچه‌های شمالی طراحی شده‌اند. گذر لینه در جنوب باغ قرار دارد و مجموعه‌ای از 53 رواق است که با گونه‌های نهاندانه بالارونده و بر اساس روند تکامل کاشته می‌شوند و بازدید‌کنندگان با عبور از این گذر، گویا از 200 میلیون سال تکامل گیاهان عبور می‌کنند. دریاچه آب‌شور برای کاشت گیاهان شورپسند آب‌دوست و نیز باغ صخره‌ای و تپه ماسه‌ای در باغچه‌های بخش سیستماتیک در نظر گرفته شده‌است.
3. بخش بیوم‌ها و جغرافیای گیاهی. بیشتر بیوم‌های جهان در قسمت شرقی باغ قرار دارد که در آن جنگل‌های هیرکانی، البرز، مناطق مدیترانه‌ای، آفریقا، استرالیا و بخشی از آمریکا در زمین‌های متعلق به دانشگاه تهران طراحی شده‌است. تالاب انزلی در شمالی‌ترین بخش و نزدیک به اتوبان همت قرار دارد. .زمین‌های ملاصدرا (محل موزه علم) با گونه‌های سوزنی برگ پوشیده شده‌اند. اگر چه این بخش خارج از محدوده فعلی باغ طراحی شده‌است، ولی پیشنهاد می‌شود در طرح توسعه جنگل‌های سوزنی برگ شمالی به باغ ملحق شود.

زاگرس در بخش غربی (شیب‌های غرب اتوبان چمران) قرار دارد. در همان نقطه یک آبشار (نماد آبشار مارگون) و یک تالاب (نماد تالاب گندمان) و مجاور آن نماد کوه دنا پیش‌بینی شده‌است. احیای رود-دره درکه بخشی از این طرح است که، امکان دسترسی برای بازدیدکنندگان در فصول پر باران میسر خواهد بود. در فصول کم‌باران نیز در صورت تصفیه آب این امکان فراهم می‌شود. در جنوبی‌ترین بخش رودخانه- ورودی جنوبی- یک آبشار طراحی می‌شود که به دلیل آنکه تنها رودخانه زنده مرکز تهران است از جذابیت بصری و گردشگری بالایی برخوردار است.

3. بخش گیاهان دارویی و کاربردی. این بخش در شمالی‌ترین بخش باغ غربی است و شامل دو زیربخش گیاهان دارویی و اقتصادی علفی و نیز درختان باغی است. در باغچه‌های گیاهان دارویی و کاربردی گیاهان علفی و یا درختچه‌های کوتاه کاشت می‌شوند و درختان مثمر نیز در محلی که در گذشته باغ بوده‌است به همان شکل قدیمی حفظ شده و نیز این بخش تا مجاورت دانشگاه علوم پزشکی ایران توسعه می‌یابد.
4. گلخانه‌های تحقیقاتی و نمایشی. بخش عمده گلخانه‌های تحقیقاتی و نمایشی در شرق باغ در زمین‌های دانشگاه تهران و نزدیک پژوهشکده گیاهشناسی است. در این بخش حدود 3000 مترمربع گلخانه پیش‌بینی شده‌است و گیاهانی که از نظر اقلیمی امکان نگه‌داری آنها در فضای باز وجود‌ندارد در این گلخانه‌ها کاشته خواهند‌شد و این گلخانه‌ها امکان بازدید از باغ را در طول سال فراهم می‌کنند. دو گلخانه کوچک (دیکسونیا-سیکاس و گلخانه کاکتوس) در بخش سیستماتیک (باغ غربی) طراحی شده‌اند.
5. باغ کودکان. این باغ مجاور باغ میوه است و در آن امکانات کاشت گیاه و برگزاری کارگاه برای آموزش کودکان در نظر گرفته شده‌ است.
6. پژوهشکده و هرباریوم. ساخت پژوهشکده در زمینی به مساحت حدود 500 متر مربع زیر بنا در دو طبقه منفی صفر (هرباریوم) و پنج طبقه روی زمین پیش‌بینی شده‌ است و محل تجمع فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاه تهران از سه پردیس علوم، کشاورزی و ابوریحان خواهدبود. این پژوهشکده دارای بخش‌های متنوعی است که در آن پژوهشگران به جنبه‌های مختلف تحقیقات گیاهشناسی برای استفاده از آن‌ها در فضای سبز، تولید گیاهان زینتی، کاشت و اهلی‌کردن گیاهان مقاوم به خشکی و شوری و همچنین ارائه تحقیقات در سطح بالای بین‌المللی خواهند پرداخت. رویکرد پژوهشی این مرکز انجام تحقیقات در جنوب‌غربی آسیا و آسیای‌میانه است و در حال حاضر هیچ مرکز تحقیقاتی که بتواند این منطقه از جهان را پوشش دهد وجود ندارد. هدف‌گذاری این پژوهشکده به گونه‌ای است که با تجمیع هرباریوم‌های دانشگاه تهران، بتوان بزرگترین هرباریوم ایران را در آنجا ایجاد کرد. نقشه اولیه این پژوهشکده در شکل 11 آمده است.
7. موزه گیاهشناسی. یکی از بزرگترین کمبودهای کشور فقدان یک موزه نمایشی گیاهشناسی است. فلات ایران به عنوان قدیمی‌ترین تمدن جهان به عنوان بخشی از هلال بارور محلی برای اهلی‌کردن گونه‌های خودرو بوده است. انسان در این فلات ارتباط تنگاتنگی با گیاهان و محیط‌زیست داشته است که برای مخاطبان نمایش این تاریخ و همچنین استفاده انسان از گیاهان در سده‌های پیشین بسیار آموزنده و افتخارآفرین است. در ضمن نمایش زندگی و تنوع گیاهان به کمک امکانات دیجیتال مدرن برای دانش‌آموزان و دانشجویان از بخش‌های مهم این موزه خواهدبود.

شکل 10- نقشه اولیه باغ گیاهشناسی تهران

شکل 11- بخش های مختلف باغ گیاهشناسی تهران و پژوهشکده گیاهشناسی

برنامه کلی احداث باغ گیاهشناسی تهران

1. فاز مقدماتی فروردین تا اسفند 1400 (کلنگ زنی و افتتاح) . آماده شدن باغ برای بازدیدهای محدود تخصصی (انعقاد قرارداد وتصویب دو پروژه طرح جامع و مدیریت پروژه پایان تیر ماه، تهیه طرح جامع و تصویب آن تا پایان شهریور.
2. کوتاه مدت: فروردین 1401 تا اسفند 1402 (آماده سازی برای بازدید عموم)
3. میان مدت: فروردین 1403 تا اسفند 1405 (تکمیل همه اجزای اصلی)
4. بلند مدت خُرد: فروردین 1406 تا اسفند 1409 (اصلاح، توسعه و بهسازی و ایجاد کریدورهای طبیعی با سایر عناصر طبیعی شهری)
5. بلند مدت کلان: فروردین 1410 تا اسفند 1419 (اصلاح، توسعه و بهسازی و ایجاد کریدورهای طبیعی با سایر عناصر طبیعی شهری)

جمع بندی

پارک پردیسان، برج میلاد، باغ گیاهشناسی تهران، پارک گفتگو و موزه علم (و طبیعت) در بین دو رود-دره مهم شهر تهران قرار دارند (شکل 10). این مراکز مجموعه‌ای متصل و مرتبط را شکل داده‌اند که می‌توانند به عنوان قطب مهم گردشگری علمی و محیط زیستی در تهران، ایفای نقش کنند. پارک پردیسان به عنوان تنها باقیمانده محیط طبیعی شهر تهران و باغ گیاهشناسی نقش بسیار مهمی در حفظ و نمایش تنوع زیستی گستره ایرانو-تورانی و آموزش شهروندی در راستای توسعه پایدار خواهند داشت. در واقع همکاری سه تشکیلات مهم دانشگاه تهران به عنوان بزرگترین و قدیمی‌ترین دانشگاه کشور با شهرداری تهران و سازمان حفاظت محیط زیست، نشان دهنده مسئولیت اجتماعی دانشگاه، بازکردن درهای دانشگاه به روی عموم و تربیت نسلی مسئولیت‌پذیر، وطن‌دوست و آشنا با محیط زیست است. باغ گیاهشناسی جایگاه ویژه‌ای در این مجموعه خواهد داشت که در آن نه تنها آموزش گیاهشناسی و پرورش گیاهان بومی مهم است بلکه در بخش جغرافیای گیاهی بیوم‌های جهان را به نمایش می‌گذارد تا نشان دهد که همه ما روی یک سیاره زندگی می‌کنیم و مسئولیت مشترکی در حفظ کره زمین داریم.

قرارگیری باغ گیاهشناسی تهران در مجاورت برج میلاد، نماد پایتخت مدرن ایران، امکان بازدید و پژوهش را برای عموم مردم ایران و جهان فراهم می‌کند. احیاء رود-دره درکه در باغ گیاهشناسی تهران باعث جذب طبیعتگردان علاقه‌مند خواهد شد که در حال حاضر با کانال‌کشی رودخانه‌ها و یا اشغال حریم آن‌ها امکان بهره‌مندی از این موهبت زیبای طبیعی شهر تهران وجود ندارد. شایان ذکر است که در زمان نگارش این مقاله طرح جامع باغ گیاهشناسی تهران، توسط تیمی از متخصصان در پردیس علوم دانشگاه تهران در دست تهیه و با توجه به فراهم بودن زیرساخت ایجاد باغ گیاهشناسی در بخش غربی طراحی و کاشت گیاهان در باغچه‌های این بخش در دست انجام است.  

ساخت باغ گیاهشناسی با مشارکت شهرداری تهران نقطه تلاقی ماموریت دو نهاد بزرگ دانشگاه و شهرداری است که اولی دارای مسئولیت اجتماعی بزرگی برای پیوند علم و اجتماع در راستای دانشگاهی سبز است و دومی شهر را برای همه می‌خواهد. به همین دلیل تلاش می‌کنیم که باغ گیاهشناسی را با 1) پایه‌ریزی تمامی اجزای پروژه بر مبنای کاهش ردپای کربن و آب؛ 2) استفاده از مشارکت مردم شامل خیرین و داوطلبان در ساخت و نگهداری باغ؛ 3) استفاده از ظرفیت‌ها و ارتباطات بین‌المللی در ساخت باغ گیاهشناسی و فعالیت های آن و 4) کاستن از بروکراسی در فرایند پیشبرد پروژه، مدلی موفق برای اجرا در سایر مناطق ایران بنا کنیم.

ثبت ملی میراث طبیعی و تنوع زیستی پردیسان

در هنگامی که این مقاله در دست انتشار بود، پیرو گزارش نتایج تحقیقات دانشگاه تهران در کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران در تاریخ 3 مرداد 1400، ماده واحده‌ای در خصوص ثبت میراث طبیعی پارک طبیعت پردیسان تهیه شد. این طرح به صورت دو فوریتی با اکثریت قاطع نمایندگان در تاریخ 10 مرداد ماه به تصویب رسید. طبق این مصوبه علاوه بر موظف شدن شهرداری تهران در پیگیری ثبت میراث طبیعی و تنوع زیستی و گیاهی این پارک موارد زیر نیز آمده است:

• شناسایی آثار مثبت بوستان پردیسان در کاهش پیامدها و تهدیدات محیط زیست در شهر تهران، همچون کاهش کربن و جزایر گرمایی و پایدارسازی اکوسیستم طبیعی محدوده‌های پیرامونی.
• توجه به تنوع گیاهی منحصر به فرد بوستان طبیعت پردیسان به عنوان گونه‌های شاخص ویژه شهر تهران و حفظ، تکثیر و معرفی ذخایر طبیعی آن در قالب باغ گیاه شناسی .
• تعیین محدوده‌ها و نواحی احیا و گسترش فضای سبز طبیعی و سازگار با شرایط رویش طبیعی و تهیه نقشه‌های حفاظتی و حدود ثبت ملی میراث طبیعی با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست.
• توجه به حفاظت از محیط طبیعی مناطق همجوار رود دره‌های متصل به محدوده بوستان و رعایت الزامات بهره برداری و ویژگی‌های محیط زیستی متناسب با تنوع زیستی.
• برنامه ریزی و اقدام مشترک با سازمان‌های ذیربط ذکر شده جهت ارتقای کیفیت محیطی و حفظ شرایط تفرجگاهی طبیعی بدون ایجاد ناپایداری و تهدیدات زیستی و جلوگیری از  پروژه‌های نامتجانس و دستکاری در عرصه بوستان طبیعت پردیسان .

سپاسگزاری

نگارندگان مقاله وظیفه خود می‌دانیم که از جناب آقای دکتر حناچی شهردار محترم تهران و جناب آقای دکتر نیلی ریاست محترم دانشگاه تهران تشکر کرده و تاکید می‌کنند که بدون همراهی و نگاه مثبت آن‌ها آغاز پروژه باغ گیاهشناسی ممکن نبود. از جناب آقای مهندس علی‌محمد مختاری مدیر عامل محترم سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران و خانم دکتر اخوان معاون محترم آموزش و پژوهش آن سازمان و آقای آرش میلانی عضو محترم شورای شهر تهران نیز به خاطر حمایت‌ها و همراهی بسیار سپاسگزاریم. از آقای شیرکوه شکری در تهیه نقشه شکل 8 تشکر می‌‍شود.

[1] Johannisthal-Adlershof Naturpark

[2] Padua

[3] Carl Nilsson Linnæus

[4] Kew Royal Botanical Gardens

[5] Berlin Botanical Garden and Botanical Museum-Dahlem

[6] Ervin Gauba

[7]  Windows to the public

[8]ex situ

[9] molecular markers

[10] http://sweetgum.nybg.org/science/ih

[11] Grassland

[12] Carbon sequestration

 Allelopathy[13]