بررسی اثرات ناشی از شیوع ویروس کووید-19 بر صنعت شیلات و آبزی­پروری جهان و ارائه سیاست­های حمایتی از سوی دولت­ها و ونهادهای بین­المللی

علیرضا رادخواه^*، سهیل ایگدری، هادی پورباقر

کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه شیلات

چکیده

بررسی گزارش­های واصله از سازمان­های بین­المللی و کشورهای مختلف نشان می­دهد که جنبه­های مختلف صنعت شیلات و آبزی­پروری به شدت تحت تأثیر همه­گیری کووید-19 (COVID-19) قرار دارند و مشاغل، درآمد و امنیت غذایی بشر در معرض خطر هستند. برای رسیدگی فوری به مشکلات اقتصادی و اجتماعی که این بحران مهم در بخش شیلات و آبزی­پروری ایجاد کرده است، نیاز به اتخاذ راهکارها و سیاست­های مدیریتی از سوی مدیران شیلاتی و دولتی است. با توجه به این موضوع، مقاله حاضر با هدف ارائه اطلاعات به روز و جدید از اثرات ناشی از شیوع ویروس کووید-19 بر صنعت شیلات و آبزی­پروری جهان و ارائه سیاست­های حمایتی از سوی دولت­ها و ونهادهای بین­المللی انجام شده است. منابع به­دست آمده نشان داد که شیوع کووید-19 به طور مستقیم بر زنجیره تامین مواد غذایی در کشورهای مختلف تاثیر گذاشته است که این موضوع بسیار حائز اهمیت است چرا که به امنیت غذایی بشر در بسیاری از نقاط جهان آسیب رسانده است. علاوه بر این، کاهش فروش محصولات شیلاتی، عدم دسترسی به مواد اولیه (مانند تهیه تخم و خوراک آبزیان)، اخراج کارگران، کاهش درآمد پرورش دهندگان و عدم اختصاص اعتبارات از سوی برخی نهادها به­عنوان مشکلات و معضلات عمده در صنعت شیلات مطرح شدند. در پایان این مقاله، سیاست­های پیشنهادی برای حمایت از بخش شیلات و آبزی­پروری ارائه شده است که امید است در راستای رفع موانع تولید و پیشرفت در بخش شیلات و آبزی­پروری مورد استفاده کارشناسان، مدیران و سیاست­گذاران شیلاتی کشور قرار گیرد.

واژگان کلیدی: کرونا ویروس، آبزی­پروری، بخش صیادی، بازار، سیاست­های حمایتی

* نویسنده مسئول، پست الکترونیکی: alirezaradkhah@ut.ac.ir

مقدمه

کروناویروس 2019 (COVID-19) یک بیماری مسری است که در اثر سندرم تنفسی حاد کرونا ویروس 2 (SARS-CoV-2) (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2) ایجاد می شود. اولین مورد از این بیماری در ووهان چین در دسامبر 2019 شناسایی شد (Wu et al., 2020). این بیماری از آن زمان در سراسر جهان گسترش یافته (شکل 1) و منجر به شیوع همه­گیر شده است (Khan et al, 2021). علائم کووید-19 متغیر است، اما اغلب شامل تب، سرفه، خستگی، مشکلات تنفسی و از دست دادن حس بو و طعم است. علائم این بیماری یک تا چهارده روز پس از قرار گرفتن در معرض ویروس آغاز می­شود. در میان افرادی که به این بیماری مبتلا می­شوند، بیشتر (81 درصد) علائم خفیف تا متوسط (تا ذات الریه خفیف) دارند ، در حالی که 14 درصد علائم شدید (تنگی نفس، هیپوکسی یا بیش از 50 درصد درگیری ریه در تصویربرداری) و 5 درصد از علائم حیاتی (نارسایی تنفسی، شوک یا اختلال عملکرد چند ارگان)(multiorgan dysfunction) رنج می­برند (Gao et al., 2021). افراد مسن بیشتر علائم شدید را نشان می­دهند. حداقل یک سوم از افراد آلوده به ویروس کرونا بدون علامت باقی می­مانند و در هر برهه از زمان علائم قابل توجهی ندارند، اما هنوز هم می توانند این بیماری را انتقال و گسترش دهند (Oran and Topol, 2021). حدود 20 درصد از این افراد در طول ابتلا به بیماری بدون علامت باقی می­مانند و بقیه بعداً علائمی پیدا می­کنند. این مسئله حاکی از این است که خطر انتقال این ویروس به سایرین بسیار زیاد است (Furukawa et al., 2020). برخی از افراد طی ماه­ها پس از بهبودی با یک­سری اثرات روبه­رو می­شوند - که به­عنوان اثرات طولانی مدت COVID شناخته می­شوند و موجب آسیب به اعضای بدن می­شوند (Gandhi et al., 2020). در حال حاضر، پژوهش­های مختلفی به­منظور بررسی بیشتر اثرات طولانی مدت این بیماری در حال انجام است (CDC, 2020).

شکل 1- شیوع بیماری کووید-19 در اغلب نقاط جهان (آوریل 2020). اقتباس از (ECHO, 2020).

شیلات و آبزی­پروری غذای صدها میلیون نفر در سراسر جهان و معیشت بیش از 10 درصد از جمعیت جهان را تأمین می­کند (رادخواه و ایگدری 1398؛ رادخواه و ایگدری، 1399). از این­رو، این صنعت مهم از اهمیت قابل توجهی در جهان برخوردار است. بیماری کووید-19 بر بخش­های مختلف صنعت تاثیرات منفی گذاشته است که از جمله آن می­توان به صنعت آبزی­پروری و شیلات اشاره کرد. میزان تولید و فروش آبزیان و همچنین شاغلینی که در بخش شیلات مشغول به طور مستقیم و غیرمستقیم تحت تاثیر این بیماری قرار گرفته­اند. از زمان شناسایی و شیوع ویروس کرونا در جهان، تحقیقات متعددی در زمینه­های مختلف منتشر شده است. تاکنون گزارش­ها و اطلاعاتی نیز از سوی سازمان­های مرتبط با شیلات از جمله سازمان فائو ارائه شده است، که در نوع خود قابل توجه است. با توجه به اهمیت صنعت آبزی­پروری در دنیا که موجب تامین امنیت غذایی میلیون­ها انسان در روی زمین شده است، بسیار ضروری است که تاثیرات منفی ناشی از شیوع ویروس نوظهور کرونا بر این صنعت مهم و تاثیرگذار مورد بررسی قرار گیرد. با توجه به آنچه اشاره شد، مطالعه حاضر با هدف مرور اثرات ناشی از شیوع ویروس کرونا بر صنعت شیلات و آبزی­پروری جهان  و ارائه سیاست­های حمایتی از سوی دولت­ها و ونهادهای بین­المللی انجام شده است. امید است یافته­های ارائه شده در این مقاله بتواند در راستای رفع موانع تولید و پیشرفت در بخش شیلات و آبزی­پروری مورد استفاده کارشناسان، مدیران و سیاست­گذاران شیلاتی کشور قرار گیرد.

در این مطالعه، در ابتدا شرایط صنعت شیلات و آبزی­پروری پیش از شیوع بیماری کووید-19 مورد بررسی قرار می­گیرد. در ادامه، به تاثیرات ناشی از این بیماری بر بخش­های مختلف شیلات و آبزی­پروری پرداخته می­شود. در پایان، سیاست­های پیشنهادی برای حمایت از صنعت شیلات و آبزی­پروری ارائه می­گردد.

بررسی اجمالی

صنعت شیلات و آبزی­پروری قبل از شیوع ویروس

در سال 2018، تولید جهانی شیلات و آبزی­پروری (به استثنای گیاهان آبزی) به رکوردی معادل 179 میلیون تن رسید. به طور کلی صید شیلات، با 4/96 میلیون تن، 54 درصد از کل تولید را تشکیل می دهد. این در حالی است که پرورش آبزیان با 1/82 میلیون تن، 46 درصد تولید را شامل می­شود. طی سه دهه گذشته، پرورش آبزیان اصلی­ترین عامل افزایش تولید ماهی بوده است، اما بخش صید شیلات هنوز همچنان تعداد غالب گونه­ها را تشکیل می­دهد و برای امنیت غذایی داخلی و بین­المللی حیاتی است. کشورهای در حال توسعه، عمدتاً در آسیا، با تولید چین، اندونزی، هند، ویتنام و پرو مهم­ترین تولیدکنندگان در سال

2018 هستند.

حدود 89 درصد از تولید ماهی به مصرف انسان اختصاص دارد، و بقیه موارد به مصرف غیر غذایی از جمله استفاده در آرد ماهی و روغن ماهی اختصاص دارد. حدود 45 درصد ماهیان مصرفی برای انسان به صورت زنده و تازه و به دنبال آن منجمد (34 درصد)، تهیه و نگهداری (11 درصد) و آماده شده (خشک، دودی 10 درصد) به بازار عرضه می­شوند. سرانه مصرف ماهی در جهان طی چند دهه اخیر به­طور قابل توجهی رشد کرده است و از 9 کیلوگرم در دهه 1960 به حدود 3/20 کیلوگرم در سال 2017 افزایش یافته است. در سطح جهانی، ماهیان حدود 17 درصد از کل جمعیت پروتئین حیوانی در جهان را تشکیل می دهند. این موضوع نشان دهنده اهمیت صنعت شیلات و پرورش ماهیان در جامعه امروز می­باشد.

امروزه، بخش­های شیلات و آبزی­پروری در یک محیط جهانی به­طور فزاینده در حال رشد و فعالیت هستند. ماهی می­تواند در یک کشور صید شود، در کشور دوم فرآوری شود و در کشور سوم مصرف شود. این مسئله نشان دهنده درجه باز بودن و ادغام این بخش مهم در تجارت بین­المللی است. ماهی و فرآورده­های شیلاتی از عمده کالاهای غذایی مورد معامله در سراسر جهان هستند، به­طوری که سهم قابل توجهی از کل تولید ماهی (حدود 38 درصد) صادر می­شود. علاوه بر این، تجارت بین­الملل نیز با انتخاب گزینه­های متعدد به مصرف­کنندگان، در گسترش مصرف ماهی نقش مهمی داشته است.

ارقام اولیه سال 2018 حاکی از رشد تجارت ماهی و محصولات شیلاتی برای رسیدن به رکورد جدید 163 میلیارد دلار بود. کشورهای در حال توسعه دارای سهم 54 درصدی از این صادرات از نظر ارزش و سهم 59 درصدی از نظر کمی بودند و برای بسیاری از این کشورها، تجارت ماهی علاوه بر نقش مهمی که از نظر درآمدزایی، اشتغال، امنیت غذایی و تغذیه دارد، منبع مهمی از درآمد ارزی را نیز تشکیل می­دهد. چین نه تنها تولیدکننده اصلی ماهی بلکه صادر کننده اصلی ماهی و محصولات شیلاتی و سومین وارد کننده عمده ماهی است. نروژ دومین صادر کننده بزرگ است و پس از آن ویتنام، هند، ایالات متحده آمریکا و تایلند قرار دارند. کشورهای پیشرفته اگرچه در سال­های اخیر سهم نزولی داشته­اند، اما هنوز بر واردات شیلات تسلط دارند. اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و ژاپن با فاصله زیادی بازارهای اصلی هستند.

در سال 2017، حدود 7/59 میلیون نفر در بخش اصلی صید شیلات و پرورش آبزیان استخدام شدند. از این تعداد 4/40 میلیون نفر به صید و ماهیگیری و 3/19 میلیون نفر به پرورش ماهی مشغول بودند. بیشتر افراد به­طور مستقیم، تمام وقت، نیمه وقت یا گاه به گاه فعالیت می­کنند و عمده آنها در آسیا مشغول به کار هستند. در سراسر جهان، حدود 200 میلیون نفر به­طور مستقیم و غیرمستقیم در طول زنجیره تامین غذا، از برداشت تا توزیع، اشتغال دارند. زنان نقش مهمی در این نیروی کار دارند و حدود 13 درصد از افراد شاغل در بخش صید و تقریباً نیمی از افراد شاغل در بخش آبزی­پروری را تشکیل می­دهند (Monfort, 2015).

تاثیرات ناشی از شیوع ویروس کووید-19

در این بخش، اثرات ناشی از همه­گیری کرونا ویروس در بخش شیلات از سه زاویه مورد بررسی قرار می­گیرد که شامل اثرات بر میزان صید (1) و تولیدات آبزی­پروری (2) و همچنین تاثیرات پس از برداشت، بازار و تجارت (2) می­باشد.

تاثیر بر تولیدات حاصل از صید

کاهش تقاضا که در برخی موارد منجر به کاهش قیمت ماهی و محصولات شیلاتی شده است، فعالیت بسیاری از ناوگان­های صید را متوقف کرده یا کاهش داده است. در بعضی موارد، به­دلیل تقاضای کم و کاهش محل ذخیره­سازی، سهمیه­ها به­طور کامل تکمیل نشده است. ناوگان متکی به بازارهای صادراتی احتمالاً بیشتر از سرویس­هایی که به بازارهای داخلی خدمت می­کنند، تأثیر می گذارند. اقدامات بهداشتی (فاصله فیزیکی اعضای خدمه در دریا، استفاده از ماسک صورت و غیره) و کمبود تجهیزات لازم (به عنوان مثال ماسک و دستکش) فعالیت­های صیادی را دشوار کرده و همچنین می تواند باعث توقف فعالیت آن شود. محدودیت منابع ورودی (به­عنوان مثال یخ، طعمه و ولوازم صید) به دلیل عدم ارتباط با تأمین­کنندگان یا عدم توانایی تأمین اعتبار، از دیگر محدودیت­های صنعت صید است.

در سطح جهان، تأثیرات روی بخش صید  شیلات  متفاوت

بوده است، زیرا در بسیاری از کشورها، اُفت شدید تولید در هفته­های اول بحران­ها مشاهده شده و به­دنبال آن با توجه به سازگاری بخش، بهبودهایی حاصل شده است. در اوج بحران ویروس کرونا در ایالات متحده آمریکا، میزان صید تا 40 درصد در سراسر کشور کاهش یافت (White, 2020). علاوه بر این، محدودیت­های جابجایی برای دریانوردان حرفه­ای و پرسنل دریایی که اجازه پیاده شدن در بندرها و عبور از سرزمین­های ملی را ندارند، از عبور و مرور خدمه و بازگشت آنها جلوگیری کرده است. این امر منجر شده است که خدمه ماهیگیری، ماه­ها در دریا با کشتی شناور مانده­اند (Santos, 2020) یا در کشورهای خارجی و بدون مزد حضور دارند. این مسئله گویای این مطلب است که این شرایط به یک بحران حقوق بشری به­ویژه برای کارگران مهاجر و موقت تبدیل شده است. مسلماً این شرایط باید بهبود یابد تا وضعیت آینده این کارگران آسیب­پذیر سامان پذیرد و از حمایت­های اجتماعی برخوردار شوند. وقفه در تولید شیلات و بهره­برداری ناوگان­های دریایی می­تواند زمان استراحتی را در اختیار ذخایر ماهیان که بیش از حد تحت تاثیر صید قرار گرفتند، قرار دهد (Korten, 2020).

با این حال، بیشتر مطالعات نشان می دهد که به اندازه 15-10 سال کاهش صید لازم است تا ذخایر تُهی شده ماهیان بهبود یابد، بنابراین، در غیاب اصلاحات حاکمیتی و مدیریتی که فشار کاهش یافته را حفظ می­کنند، این چنین شرایطی در نوع خود می­توان برای حفظ و بازسازی ذخایر ماهیان مفید باشد. همچنین، کاهش میزان استفاده از سوخت­های فسیلی ممکن است یک روند صعودی داشته باشد (Rapier, 2020)، و در نتیجه باعث کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای شود که این موارد تحت سناریوهای سازگاری و کاهش تغییرات آب و هوایی لازم است که مورد توجه قرار گیرد. این موارد گویای این مطلب است که شیوع ویروس کووید-19 اگر چه تاثیرات منفی­ای در بخش­های مختلف شده است، اما در برخی موارد نیز جلوی پیشرفت و تجاوزهای افسارگسیخته بشر را گرفته است.

تاثیر بر تولیدات آبزی­پروری

تولید آبزی­پروری، هم در آب شیرین و هم در دریا، بسیار

متنوع است، اما با این وجود به شدت به نیروی کار، ورودی­ها، بودجه و بازارها بستگی دارد که اغلب این موارد تحت تأثیر همه­گیری کووید-19 (COVID-19) قرار گرفته­اند. پس از مرحله ابتدایی همه­گیری کرونا، بسیاری از کشورها توانستند فعالیت خود را تا آنجا که ممکن است از سر بگیرند. این کشورها به کسب و کارهایی مانند مزارع پرورش آبزیان و شرکت­های دیگر اجازه دادند که با رعایت پروتکل­های بهداشتی و یک سری اقدامات پیشگیرانه به فعالیت خود ادامه دهند. با این وجود، فضای اقتصادی تولید و بازارهای آبزی­پروری بسیار ناپایدار و نامشخص بود، و این موضوع لزوماً بر فعالیت­ها تأثیر گذاشت (OECD, 2020).

در بسیاری از کشورها، تولید ماهی به­عنوان یک فعالیت ضروری محسوب می­شود، چرا که به درآمد، تاب­آوری خانوار، تجارت و امنیت غذایی کمک می­کند. بنابراین انتظار می­رود که پرورش­دهندگان به مراقبت از ماهیان خود ادامه دهند و فعالیت خود را متوقف نکنند (Le Télégramme, 2020). با این حال، این بخش برای حفظ فعالیت و چرخه تولید خود به برنامه­ریزی احتیاج دارد. این در حالی است که تحت تاثیر قرنطینه و رکود اقتصادی، بازارها، منابع ورودی تولید (به عنوان مثال تخم، خوراک) و همچنین دسترسی به اعتبارات متوقف شده یا به طور قابل توجهی کاهش یافت (Zhang, 2020). این وضعیت می­تواند در برخی از کشورها به یک معضل اساسی تبدیل شود. به­عنوان مثال، در برخی از کشورها مانند پرو، صنعت پرورش میگو بیش از 70 درصد به تأمین تخم خارجی (postlarvae) متکی است و به دلیل محدودیت­های مرتبط با امنیت زیستی که اغلب ناشی از شیوع ویروس کرونا بود، این کشور در واردات حداقل مقدار تخم مورد نیاز برای تولید فصل بعدی با مشکلات زیادی روبه­رو شد (FAO and CEPAL, 2020).

یکی دیگر از اثرات ناشی از شیوع ویروس کووید-19، اخراج کارگران است که این پدیده ممکن است به دلیل تعطیلی­های طولانی مدت ، همچنین به دلیل مسائل مالی یا گردش پول نقدی که پرورش­دهندگان با آن روبه­رو هستند یا موانع سفر برای کارگران فصلی یا مهاجر، در میان مدت و بلند مدت افزایش یابد (Virginia Agricultural Research and Extension Centers, 2020). با این حال، برخی از کشورها بخش آبزی­پروری را از اقدامات قرنطینه معاف کردند یا معیارهایی را برای حرکت آزادانه کارگران در هنگام شیوع بیماری کووید-19 تنظیم کردند (Ramsden and Harkell, 2020).

تقاضای کم بازار مهم­ترین نگرانی اکثر پرورش­دهندگان آبزیان در سراسر جهان است، چرا که این امر تأثیر منفی مستقیمی بر مقدار کالای فروخته شده و قیمت هر واحد دارد و در نهایت، باعث کاهش درآمد می­شود. در هنگام قرنطینه، پرورش­دهندگانی که وظیفه تأمین بازارهای ماهی زنده را بر عهده دارند، امکان فروش ندارند. با توجه به این مسئله، آنها باید برای مدت زمان نامشخصی، ماهیان خود را تغذیه کنند. پرورش­دهندگان می­توانند با تغذیه ماهیان در شرایط نگهداری و نه در هنگام رشد، هزینه­ها را اندکی کاهش دهند. با این وجود، آنها برای زنده نگه داشتن ماهیان نیاز به تهیه برخی از مواد غذایی دارند.

گردش وجوه نقد و دسترسی به اعتبارات می­تواند چالش دیگر باشد، چرا که در صورت عدم درآمد، هزینه­های اضافی بر پرورش­دهندگان تحمیل می­شود. این مسئله وقتی جدی می­شود که مشتریان نیز تحت تأثیر بحران حاصل از بیماری کرونا قرار گیرند و پرداخت­های خود را به­دلیل مشکلات اقتصادی به تأخیر بیندازند (Ojeda, 2020). برآیند این موارد می­تواند مشکلات و معضلات اقتصادی متعددی را برای پرورش­دهندگان به ­همراه داشته باشد.

در طول شیوع کروناویروس، علاوه بر اینکه عملیات پرورش ماهی و صدف به­شدت تحت تأثیر تعطیلی مراکز خدمات غذایی (به­عنوان مثال گردشگری، هتل، بازار و رستوران) و عمده فروشان قرار گرفته بود، صادرات برخی از گونه­های پرورشی نیز تحت تأثیر تعطیلی بازارهای بین­المللی (به عنوان مثال چین، اتحادیه اروپا) قرار گرفت (Pham Thi, 2020).

یکی از سازگاری­های در حال ظهور در سطح جهانی، توسعه فروش مستقیم آبزیان به صورت خرده فروشی (Blank, 2020)، از طریق سفارش­های اینترنتی و تحویل در منزل است. سازگاری مهم دیگر مربوط به فرآوری و انجماد ماهی­هایی است که به اندازه تجاری خود رسیده­اند و می­توانند در سردخانه نگهداری شوند. نگهداری این ماهیان در سردخانه می­تواند از فساد آنها تا هنگامی که به مرحله مصرف می­رسند، جلوگیری کند. از طرف دیگر، متصدیان آبزی­پروری و پرورش­دهندگان ماهی که در مقیاس کوچک فعالیت می­کنند، در مناطقی که واردات ماهی مهم است می­توانند از کاهش رقابت بهره­مند شوند. در این صورت، اگر این پرورش­دهندگان بتوانند بازارهای خرده فروشی خود را تأمین کنند، می­توانند از نظر اقتصادی پیشی بگیرند (BBC News: Afrique, 2020).

تاثیر بر عملیات پس از برداشت، بازار و تجارت

توزیع مواد غذایی حاصل از فعالیت­های آبزی­پروری می­تواند اهمیت قابل توجهی در تامین شبکه غذایی یک کشور داشته باشد. با تعطیلی رستوران­ها در بسیاری از مکان ها، تقاضا برای خدمات غذایی به میزان قابل توجهی کاهش یافت. این وضعیت در بسیاری از کشورها مشاهده شد. به عنوان مثال، فروش ماهی تازه در فرانسه ، ایتالیا و اسپانیا به میزان 30 درصد کاهش یافت. علاوه بر این، بسیاری از رویدادهایی که مرتبط با تجارت غذاهای دریایی در سراسر جهان بودند، لغو شدند. این موضوع باعث شد که تجارت بین فروشندگان و خریداران در بسیاری از مناطق با مشکل مواجه شود.

پس از شیوع گسترده بیماری کووید-19، فرآوری ماهیان تحت تاثیر این بیماری، قرنطینه کارکنان و در نتیجه کاهش کارکنان با مشکل مواجه شده است. کارخانه های فرآوری ماهی در بسیاری از کشورها به دلیل کارگرانی که علائم مثبت COVID-19 را نشان دادند، تعطیل شده اند (Xuemin, 2020). عملیات فرآوری نیز ممکن است به دلیل تقاضای کارگران برای برخورداری از شرایط بهداشت و ایمنی بهتر مختل شود. مجموع موارد ذکر شده می­تواند ظرفیت بخش فرآوری و خروجی آن را کاهش دهد. علاوه بر این، کاهش تقاضای بازار برای ماهی منجر به ایجاد اختلال در تولید و نیاز به فرآوری برای افزایش ظرفیت ذخیره­سازی می­شود. در برخی از کشورها، پروسه­های­های فرآوری با اعمال کنترل­های دقیق، از جمله حفظ فاصله فیزیکی بین کارگران و انجام تِست­های پزشکی انجام می­گیرد.

در تلاش مشترکی که به­منظور آزادسازی روند تجارت جهانی توسط سران FAO ، WTO و WHO انجام گرفته است، آنها خواستار جلوگیری از اقدامات محدود کننده در تجارت مواد غذایی برای جلوگیری از کمبود غذا شدند (WTO, 2020). این در حالی است که تقاضا برای محصولات بسته بندی شده، کنسرو شده (FAO, 2020a) و منجمد شده در حالی افزایش یافته است که خانواده­ها به دنبال تهیه مواد غذایی فاسدنشدنی هستند. در همان زمان، توزیع کنندگان آنلاین گزارش دادند که اغلب مصرف کنندگانی که در منزل هستند، گزینه های خرده فروشی را جستجو می­کنند. با این حال، به­طور کلی، تقاضا به شدت کم شده و قیمت­ها برای بسیاری از گونه­ها، به­ویژه گونه­هایی که هدف آنها خدمات غذایی است، با کاهش همراه بوده است. تغییرات تقاضا بر ذخیره­سازی ماهی و غذاهای دریایی تأثیر دارد، چرا که کاهش تقاضا می­تواند باعث اتلاف یک محصول غذایی فاسدشدنی که دارای ارزش بالایی است، بشود و در نتیجه برای فروشنده خسارت اقتصادی به بار آورد. با این حال، در سطح مصرف­کننده در برخی مناطق، شواهدی وجود دارد که نشان می­دهد زباله­ها کاهش می­یابند، زیرا مصرف­کنندگان تمایل به خرید هوشمندانه­تر و همچنین منجمد کردن محصول به جای دور انداختن آن دارند (Xuemin, 2020). در تولید آبزی­پروری، به­دلیل تأخیر در چرخه­های تولید و همچنین، شکسته شدن زنجیره­های تأمین و تقاضا، امکان ذخیره­سازی بیش از حد معمول وجود دارد.

پس از شیوع بیماری کرونا، سیستم حمل و نقل با مشکلات متعددی رو به رو شد، به­طوری که بسیاری از مرزها مسدود شد و ارسال کالاها با تأخیرهای گمرکی و افزایش بازرسی­های بهداشتی مواجه شد. لغو پروازها در مقیاس بزرگ مستقیماً بر تجارت برخی از محصولات تازه گران قیمت که از طریق هوا حمل می شوند تأثیر مستقیم گذاشته است. همه این موارد هزینه حمل و نقل را افزایش داده است. Lennane (2020) بیان کرد که علی­رغم کاهش تقاضای جهانی برای حمل و نقل هوایی، هزینه حمل و نقل هوایی به­طور قابل توجهی افزایش یافته است. اگر چه سیستم حمل و نقل روی بخش­های مختلف تاثیر گذاشت، اما تاثیرات آن به وضوح در انتقال محصولات شیلاتی نیز مشاهده شد و بسیاری از شرکت­های تامین کننده ماهی که نیاز مصرف کنندگان خود را با استفاده از سیستم­های حمل و نقل هوایی، دریایی و جاده­ای تامین می­کردند، با مشکلات متعددی مواجه شدند.

بسیاری از بازارهای عمده فروشی و  خرده فروشی  ماهی،

به­ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته، غالباً شلوغ هستند و خطر ابتلا به بیماری را برای تُجار و همچنین مصرف­کنندگان افزایش می­دهند. در بعضی از کشورها، بازارهای خرده­فروشی برای رعایت فاصله فیزیکی و سایر قوانین بهداشتی تنظیم شده­اند. این پدیده به­طور غیر مستقیم دسترسی مصرف کنندگان به بازار را کاهش می­دهد و در نتیجه، موجب کاهش درآمد تجار ماهی و صیادان می­شود. شایان ذکر است که در کشورهای پیشرفته­تر، خرده فروشان برای رفع خطرات ناشی از ابتلا به ویروس کرونا، خدمات تحویل در منزل و تجارت الکترونیکی را در پیش گرفته­اند (Anthonysamy, 2020).

چشم اندازهای جهانی شیلات و آبزی­پروری همچنان تحت تأثیر پیامدهای گسترده و همه­گیر کووید-19 و چشم انداز جدید بازار است. سازمان فائو پیش­بینی کرد که امسال به دلیل تأثیر عوامل مهارکننده در تقاضا، تدارکات، قیمت ها، نیروی کار و برنامه ریزی های تجاری، میزان تأمین، مصرف و درآمد ماهی کاهش یابد. این سازمان همچنین پیش­بینی کرد که تولید جهانی آبزی­پروری برای اولین بار طی سال­های متمادی با 3/1 درصد کاهش همراه خواهد شد (FAO, 2020b). بخش­هایی در آبزی­پروری که شامل چرخه­های تولید طولانی­تر (مانند آزادماهیان) هستند، نمی­توانند به سرعت با تغییرات تقاضا سازگار شوند. این در حالی است که پرورش­دهندگان میگو و پانگاسیوس (pangasius) توانسته­اند به­سرعت تولید خود را به میزان قابل توجهی کاهش دهند و سازگاری بهتری از خود نشان دهند. محققان و مدیران شیلاتی اعلام داشتند که در طی دوران شیوع کرونا، احتمالاً میزان صید جهانی شیلات اندکی کاهش یابد، چرا که به­طور کلی، به دلیل محدودیت­های مربوط به بیماری کووید-19 در خدمه کشتی­های ماهیگیری و شرایط نامناسب بازار، تلاش صیادی کاهش یافته است.

اثرات همه­گیری ویروس کرونا در بازار تغییرات گسترده­ای ایجاد کرده است که احتمالاً بسیاری از آنها در بلندمدت ادامه خواهند داشت. برای اکثر گونه­های معامله شده، قیمت­های کل سال به سال کاهش داشته است. اهمیت بخش خرده­فروشی به میزان قابل توجهی نسبت به هزینه خدمات غذایی افزایش یافته است. مصرف کنندگان اغلب در تلاشند که بازدیدهای مکرر خود از فروشگاه­های مواد غذایی را محدود کنند و نگران قرنطینه شدن در آینده هستند. این مصرف کنندگان ترجیحات غذایی خود را به سمت محصولات نگهداری شده و آماده تغییر داده­اند. بنابراین، تقاضا برای خرید ماهی تازه کاهش یافته است. لازم به ذکر است که در همان زمان، فروش کنسرو ماهی تُن، ساردین و ماکرل افزایش یافته است (FAO, 2020b). بررسی­ها نشان داده است که کاهش تقاضای تولیدات شیلاتی به­ویژه ماهیان تازه، اثرات منفی­ای بر درآمد خانوارها دارد. سازمان FAO (2020b) در تایید این مسئله، اظهار داشت که رکود اقتصادی و افزایش بیکاری همراه با کاهش تقاضای ماهیان تازه بر درآمد خانوارها تأثیر گذاشته است.

موج دوم همه­گیری بیماری کووید-19 در بسیاری از کشورها بر ادامه تهدیدات آن و ثبات بازار تأکید دارد. البته، اگر از زاویه مثبت به این موضوع نگاه کنیم، متوجه می­شویم که ایجاد نوآوری در فروش محصول، کانال­های توزیع جدید، تجارت الکترونیکی و تحویل در منازل و کوتاه شدن زنجیره­های تأمین بخش مثبت این قضیه هستند که به­دلیل شیوع بیماری کرونا توسعه یافته­اند و برای سال­های متمادی می­توانند در بخش شیلات و آبزی­پروری سودآوری داشته باشند.

ارائه راهکارهای مدیریتی و سیاست­گذاری­ها

در این مقاله با توجه به راهکارها و سیاست­های مدیریتی اتخاذ شده از سوی نهادهای معتبر بین المللی، موارد زیر پیشنهاد می­شود:

• جمع آوری داده ها، و همچنین انجام تحقیقات پشتیبانی در مورد تأثیر همه گیری COVID-19 بر سیستم های شیلات و پرورش آبزیان. نمونه این پروژه توسط سازمان فائو به­عنوان یک سند راهنما تهیه و تنظیم شده است (FAO, 2020c).
• تهیه بسته­های کمکی و اجرای برنامه­های اضطراری همراه با اقدامات خاص شیلات و آبزی­پروری.
• باید تعامل نزدیکی با شرکتهای کوچک، متوسط و صنایع بزرگ صورت گیرد تا درک درستی از موضوعات و مشکلاتی که صیادان، پرورش­دهندگان ماهی و سایر مشاغل مرتبط با غذاهای دریایی با آن روبرو هستند، حاصل شود.
• آسیب پذیرترین افراد مانند اعضای خدمه، کارگران شیلات، زنان و فروشندگان باید در اولویت قرار گیرند.
• راهنمایی­های جامعی از سوی مدیران و متصدیان سازمان­ها در خصوص استفاده از استانداردهای بهداشت بین­المللی (HACCP[1]) در بخش­های مختلف شیلات به­منظور جلوگیری از ابتلای کارگران به ویروس کووید-19 باید صورت گیرد.
• در هنگام بحران باید از زنجیره های تأمین غذا حمایت کرده و از ایجاد اختلال در جابجایی و تجارت محصولات شیلاتی جلوگیری شود. توصیه می­شود که در این شرایط، انعطاف­پذیری سیستم­های غذایی افزایش یابد تا بتوانند امنیت غذایی را پشتیبانی کرده و بر اساس اصول پایدار حرکت کنند.
• در مورد نحوه انتقال ویروس کرونا اطلاعات واضح و روشنی باید ارائه شود. مصرف غذاهای دریایی باید ترویج پیدا کند و فروش مستقیم ماهی و سایر فرآورده­های شیلاتی نیز تسهیل یابد.
• همکاری با صنایع و سازمان­های منطقه­ای برای ایجاد طیف وسیعی از همکاری­های مدیریتی و همچنین اقدامات لازم برای حمایت از مشاغل شیلات و آبزی­پروری می­تواند بسیار مفید باشد.
• بسته­های مدیریتی در صورت لزوم می­توانند شامل موارد زیر باشند:
  • به منظور تطابق با اندازه بازار، محدود کردن تعداد کشتی ها می­تواند برای کنترل تلاش صیادی مفید واقع شود.
  • اطمینان از ایمنی کارگران باید در اولویت قرار گیرد و افراد خدمه­ای که در کشتی­ها فعالیت­ها می­کنند، باید به­طور مداوم و مستمر مورد ارزیابی­های بهداشتی قرار گیرند.
  • جبران خسارت مالکان و خدمه کشتی که از صید آنها جلوگیری شده است، باید در اولویت قرار گیرد.
  • اقدامات مناسب به­منظور حفاظت از اکوسیستم­های مختلف که صنعت شیلات و پرورش آبزیان به آنها وابسته هستند، باید مورد توجه قرار گیرد.

نتیجه­گیری

این مطالعه با هدف مرور اثرات ناشی از شیوع ویروس کووید-19 بر صنعت شیلات و آبزی­پروری جهان و ارائه سیاست­های حمایتی از سوی دولت­ها و ونهادهای بین­المللی به اجرا درآمد. در این مقاله، در ابتدا تاثیرات ناشی از ویروس کرونا در بخش­های مختلف صنعت شیلات از جمله صید، آبزی­پروری و بازار و تجارت مورد بررسی قرار گرفت. مجموع این موارد نشان داد که شیوع کووید-19 به طور مستقیم بر زنجیره تامین مواد غذایی در کشورهای مختلف تاثیر گذاشته است که این موضوع بسیار حائز اهمیت است چرا که به امنیت غذایی بشر در بسیاری از نقاط جهان آسیب رسانده است. علاوه بر این، کاهش فروش محصولات شیلاتی، عدم دسترسی به مواد اولیه (مانند تهیه تخم و خوراک آبزیان)، اخراج کارگران، کاهش درآمد پرورش دهندگان و عدم اختصاص اعتبارات از سوی برخی نهادها به­عنوان مشکلات و معضلات عمده در صنعت شیلات مطرح شده­اند. در پایان این مقاله، سیاست­های پیشنهادی از سوی نهادها و سازمان­های ملی و بین­المللی از جمله سازمان فائو مورد بررسی قرار گرفت. این مطالعه به سازمان­های داخلی به­طور ویژه سازمان شیلات ایران پیشنهاد می­کند که از سیاست­های مذکور در جهت کاهش عواقب و مشکلات ناشی از شیوع ویروس کرونا در بخش شیلات استفاده نمایند.

نکته: این مقاله حاصل گردآوری اطلاعات از منابع علمی مختلف است، اما بخش اعظم آن برگرفته از گزارش سازمان فائو (FAO) تحت عنوان ذیل می­باشد:

FAO. 2021. The impact of COVID-19 on fisheries and aquaculture food systems, possible responses: Information paper, November 2020. Rome. https://doi.org/10.4060/cb2537en.