سخن سردبیر

در 11 دسامبر سال گذشته پس از حدود دو ماه از گسترش ویروس کرونا در چهار گوشه جهان و اکثریت نزدیک به تمام کشورها،  بیماری رهاوردِ ویروس جدید کرونا، کووید-19، توسط سازمان جهانی بهداشت دنیاگیر (pandemic) اعلام شد. نخستین موارد بیماری توسط دولت چین در اواخر دسامبر سال 2019در شهر ووهان آن کشور گزارش شده بود. از همان زمان گزارش‌های اولیه از بروز و گسترش بیماری، به خاطر اهمیت موضوع و فوریت انتشار مطالب ضروری برای آگاهی جامعه علمی و عموم، مجله زیست شناسی ایران تصمیم گرفت برای معرفی خانواده کروناویروسها و سومین مورد بروز اپیدمی از این خانواده ویروسی طی دو دهه اخیر، دوتای اول SARS و MERS بودند، ویژه نامه‌ای منتشر کند. به کمک هیات تحریریه و سردبیر و همکاری جانانه استادانِ چندین دانشگاه از سراسر کشور با تلاشی چشمگیر قریب 400 صفحه مطالب دست اول در مورد این ویروس و بیماری دنیاگیر در مدتی کوتاه گردآوری و در بهار 1999 در یک جلد شامل دو مجلد منتشرشد. بعلاوه برای بهره برداری بیشتر خوانندگان، مطالب ضروری از دانش عمومی و کلاسیک ویروس شناسی نیز در این مجموعه گنجانیده شد. مجموعه‌ای که با جامعیت نگاه به موضوع وبیشترجوانب آن، بجرات می‌توان گفت از نظر پوشش مطالب در کنار یکدیگر بی نظیر بوده و مورد استقبال عموم قرار گرفته است.  همچنین انجمن زیست شناسی ایران برگردان فارسی یکی از نخستین کتابهای منتشره درباب کرونا (از انتشارات اشپرینگر) را با ترجمه تعدادی از استادان دانشگاه‌ها نیز آذر ماه سال جاری به کمک مرکز نشردانشگاهی منتشر کرد.

اینک پس از قریب یک سال، متاسفانه ویروس همچنان تازه نفس و گسترده در همه جا فعالیتهای روزمره مردم را در تمام ابعاد زندگی تحت تأثیر قرار داده، جان‌ها می ستاند. ویروس کرونای جدید گویی بوته آزمایشی فراهم کرد برای امتحان همه ابنای بشر، ازدانشمندان تا سیاستمداران و سیاستگذاران برنامه‌های علمی، آموزشی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تا مسئولان مدیریت اورژانس و تجهیزات بیمارستانی و نیز مدیران بهداشت و سلامت و رفاه عمومی جامعه. بی شک همه در برخورد با این بیماری کارنامه‌ها و امتیازاتی به جا گذاشته‌اند که برای همیشه قابل ارزیابی و داوری خواهد بود؛ امیدواریم هرجا که این کارنامه در کشور خودمان نقاط روشنی ندارد تجربه‌ای بشود برای رفع تنگناها و سرمشقی باشد برای عذر تقصیرها و قصورهایی که داشته‌ایم، چون کرونا هم ریشه کن شود کروناهای دیگر یا خویشان آنها در اشکال دیگر همچنان برای دیدارهای بعدی در انتظار ما خواهند بود. کاش کرونا آنقدر دنیاگیر و بدقلق نبود که همچنان بخواهیم از آن بگوئیم و بنویسیم، ولی متاسفانه به خاطر سیطره بی چون و چرای آن بر حیات یک سال گذشته بشر و نیز مسائل علمی و پژوهشی، سیاسی و اجتماعی، جامعه شناختی و روان شناختی پیشی آمده در چالشِ کرونا، باب گفتگو در آن همچنان باز است و تا مدتی زیاد شاید همچنان تازه بماند. زیست شناسان به عنوان بخشی از جامعه علمی که اتفاقاً موضوع کروناویروسها و بیماریهای برخاسته، از چالش علمی مستقیم آنان به شمار می‌رود در این میان وظیفه سنگینی دارند. انجمن زیست شناسی ایران به عنوان یکی از نمایندگان این جامعه بزرگ و تاثیرگذار وظیفه خود را با فعالیت‌های انتشاراتی در شکل مجله و کتاب در اختیار عموم قرار داده و می‌دهد. بعلاوه انجمن زیست شناسی ایران در میانه برنامه‌های بیست یکمین کنگره سراسری دوسالانه انجمن زیست شناسی ایران که این بار با همکاری دانشگاه سمنان برگزار می‌شود یک سمپوزیوم بین المللی دو روزه‌ای (20 و 21 شهریور 99) در مورد زیست شناسی مولکولی و پزشکی کووید-19 را با همکاری دانشمندان چندین کشور برگزار کرد. وجوه ماندگاری همه گیری و احتمال گسترش بیشتر آن نیز با توجه به جهش‌های گزارش شده و بدتر از این جهشهای خُرد، گرایشِ سویه‌های ناقص و طبیعی ویروس‌های RNAدار مانند کروناویروسها به نوترکیبی، کار مبارزه با آن را مشکل‌تر می‌سازد. توانایی نوترکیبی مابین ویروسها، امکانات آنها را برای گسترش به میزبانهای جدید فراهم می‌کند، چیزی که درمورد ویروس‌های نوظهور همه گیریهای انسانی جدید دیده می‌شود.

همه گیری کرونا متاسفانه تبعات زیادی دارد که اینک فقط بخش ناچیزی از آن مثل نوک کوه یخ در اقیانوس حیات ما آشکار است. در دوشماره گذشته اغلب مطالب پایه ویروس شناسی و کروناشناسی، وجوه گوناگون بیماریزایی، ایمنی شناسی و ژنتیک و ... کروناویروس جدید را برای خوانندگان فراهم کردیم. در این شماره در کنار مطالبی که از یک سال پیش وعده چاپ آن بر عهده مجله بوده است، مطالبی درباب مسائل مرتبط با دنیاگیری کرونا منتشر می‌شوند. مدیریت یک همه گیری کار سترگ جمعی وملی در سرتاسر کشور است و مؤسسات و مدیریت‌های گوناگون هریک در آن مسئولیت و وظایفی دارند. فقط کار هماهنگِ توام با هم افزایی این بخشهاست که می‌تواند نتیجه مؤثر داشته باشد. البته در وضعیت مطلوبِ ایده آل، بخش قابل توجهی ازاین وظایف و مسئولیت‌ها باید پیش از شروع همه گیری به شکل زیرساخت‌ها درهرجامعه ای فراهم باشد؛ به همین قیاس درکنار آمادگی‌های زیرساختی، آگاهی عمومی از اینکه در بروز چنین رویدادهایی چه باید کرد نیز در رویارویی با همه گیری می‌توانست در کاهش تلفات و آلام ناشی از آن بسیار مؤثر باشد.

 از مشکلات مزمن برای مبارزه ریشه‌ای و ماندگار با ویروس، قطعاً تهیه واکسن مؤثر و ایجاد ایمنی جمعی یا گله‌ای در همه گیری‌های جهانی است. متاسفانه به لحاظ شرایط تحریم و نیز برخی از مشکلات داخلی، از این جهت در شرایط مطلوبی نیستیم و هرچه وضعیت حاضربیشتر طول بکشد صدمات و آسیب‌های بیشتری در انتظارمان خواهد بود. تهیه واکسن در سطح وسیع کار آسانی نیست، گرچه کشور ما در صنعت واکسن سازی در مورد بیماریهای همه گیر قدیمی مانند سرخک، سرخجه و فلج اطفال زمانی در حد نیازهای خودمان و حتی صادرات به کشورهای منطقه کارنامه خوبی داشته است. گوشه‌ای از این تواناییها در شماره 2 مجله زیست شناسی ایران در مقاله‌ای به قلم جناب آقای دکتر شفیعی از دانشمندان پیشکسوت عرصه تهیه واکسن در موسسه پرسابقه سرم سازی حصارک ترسیم شده است. متاسفانه انحصار تولید واکسنهای جدید در دست شرکت‌های دارویی و برخی از کشورها به نحوی توزیع بموقع و عادلانه آنها را حتی در شرایط دنیاگیری و اضطراری نیز محدود می‌سازد. کاش تولید و عرضه این نوع واکسنها با معاهدات و قراردادهای بین المللی اجازه همکاریهای علمی را به دور از رقابت‌های سیاسی و اقتصادی بین کشورها و شرکت‌ها فراهم می‌کرد، چرا که در چنین شرایطی جز با ریشه کنی این بیماریهای دنیاگیر، وضعیت جهان به آسانی به حال عادی باز نمی‌گردد. امیدواریم مشکلات تهیه و توزیع واکسن هرچه زودتر به کمک مسئولان و درست اندرکاران مربوطه به نحو مطلوب حل شود. این اقدامات به شرطی جوابگوست که مردم همچنان به رعایت پروتکل‌های بهداشتی اهمیت دهند که تنها چیزی است که به تک تک ما بستگی دارد و درغیاب واکسیناسیون گسترده تنها راه کاستن از موجهای مکرر ابتلا به کروناست. متاسفانه برخی از چهره‌ای مشهور در هنر و سیاست و غیره همچنان با اظهارنظرهای جنجالی و به دور از واقعیات علمی و پزشکی به تردید و سرپیچی در سطح جامعه دامن می‌زنند و درواقع منادیان ضدعلم و فرهنگ به حساب می‌آیند. توصیه‌های علمی درست و کارساز در شرایط فعلی، رعایت اصول بهداشت و فاصله گیری فیزیکی و دوری از شعارها و گردهمائی‌های بویژه در فضاهای سربسته است. انجمن زیست شناسی ایران به سهم ناچیز خود همچنان به سیاق دوشماره گذشته به انتشارمطالب موردنیاز جامعه علمی و عموم در مورد همه گیری ادامه خواهد داد، چراکه تنها راه پیروزی بر ویروسِ جهل، که راه‌های انتشار خود را دارد، آگاهی از دستاوردهای علم و عمل به توصیه‌های درست علمی تنها راه چاره است.    

 در این شماره علاوه از مطالب زیست شناختی، مقالاتی عام‌تر که به نوعی با مدیریت این بیماری در شرایط بحران مرتبط هستند، نیز توسط همکاران علاقه مند مجله فراهم شده است که امیدواریم مورد توجه قرارگیرند. البته تاثیرات کرونا بر نحوه آموزش رسمی و غیر رسمی از دیگر رهاوردهای جدی رویارویی با کروناست که تسلط دنیای مجازی را، که پیش از این ایام هم سیطره‌اش بر نحوه زندگی و کسب و کار زندگی انسانی آشکار بود، به اضطرار بر همه ارکان زندگی ما از جمله آموزش مدارس و دانشگاه‌ها حاکم کرد. تاثیراتی که تبعات نیک و بد آن قطعاً موردتوجه اندیشمندان علوم انسانی است و راهکارهای کنار آمدن با آن هم باید بررسی شوند. آنچه کرونا در این رابطه یک شبه بر زندگی روزمره ما تحمیل کرد در شرایط عادی شاید به این زودیها محقق نمی‌شد. فاصله‌ها برای آموزش در دنیای مجازی کمتر و سهولت دسترسی و فواید آن نیز بیش از پیش آشکار شده است. اینکه چه کسانی از این رویداد بهره مند خواهند شد و یا چه تغییراتی در انتظار روابط نزدیک انسانی است بسیار اهمیت دارد.

در پایان یادآور می‌شود مانند چند شماره اخیر، چاپ این شماره از مجله نیز با حمایت مرکز نشر دانشگاهی و معاونت محترم پژوهشی آن جناب آقای دکتر عبدالامیر نبوی، درچارچوب تفاهم نامه متقابل بین انجمن زیست شناسی ایران و آن مرکز پرافتخار منتشر شده است. از این همکاری شایسته سپاسگزاریم.