مورینگا اولیفرا، درخت معجزه

فاطمه ولایتی پور^1و2، فاطمه فتوحی چاهوکی¹، سیدعبدالحمید انگجی²  و سعید امین زاده^1*

¹ تهران، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، پژوهشکده زیست فناوری صنعت و محیط زیست، گروه مهندسی زیست فرایند

² تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشکده علوم زیستی، گروه علوم سلولی و مولکولی

Botanical Name: Moringa oleifera Lamarck

Synonyms: Moringa pterygosperma Gaertner; Moringa zeylanica Pers.; Guilandina moringa L.

Kingdom: Plantae

Order: Brassicales

Family: Moringaceae

Genus: Moringa

Species: M. oleifera[1]

شکل1 -  (a) دانه‌ها. (b) برگ‌ها. (c) روغن دانه. (d) غلاف خشک. (e) گل‌ها.         (f) ریشه‌ی مورینگا اولیفرا

چکیده

مورینگا اولیفرا که درجنوب ایران به نام گزروغنی شناخته می‌شود درختی است که تقریباً در تمام کمربند گرمسیری زمین می‌روید و گنجینه‌ای غنی از مواد معدنی، ویتامین‌ها، پروتئین‌ها و آنتی اکسیدانت ها می‌باشد که موجب تمایز این درخت و مطرح شدنش در جوامع علمی شده است. تمام بافت‌های این درخت از جمله برگ، غلاف، دانه و ... قابل خوردن و دارای خواص چشمگیری هستند به طوری که آن را رفع کننده‌ی سوء تغذیه و غذای مهم در زمان قحطی می‌دانند. برای قرن‌ها مردم بومی به صورت سنتی از مورینگا برای تغذیه، درمان، مراقبت‌های پوستی و تهیه‌ی آب آشامیدنی بهره می‌بردند.  علاوه بر خواص درمانی و تغذیه‌ای، مورینگا کاربردهای صنعتی و خواص دیگری نیز دارد. مورینگا اولیفرا با تمام خصوصیات منحصر به فردش توانسته لقب "درخت معجزه" را ازآن خود کند. در این مقاله تلاش شده است تا مروری مختصر بر خواص و فواید این گیاه فراهم شود.

کلیدواژگان: مورینگا اولیفرا، آنتی اکسیدانت، درخت معجزه

* مترجم مسئول، پست الکترونیکی: aminzade@nigeb.ac.ir

مورینگا تنها جنس از خانواده‌ی Moringaceae و دارای گونه‌های متعددی است شامل:

1. arborea (Kenya) ؛ M. rivae Kenya) و (Ethiopia ؛ M. borziana  Somalia) و  (Kenia؛ M. pygmaea (Somalia) ؛  M. longituba  Kenia) ، Ethiopia  و (Somalia ؛ M. stenopetala  Kenya)  و (Ethiopia ؛
    M. ruspoliana Ethiopia) و Madagascar)؛ M. ovalifolia  Namibia)  و  (Angola؛ M.drouhardii ( Madagascar)؛ M. hildebrandtii (Madagascar) ؛ M. peregrine Red sea)  و  Horn of Africa وArabia (؛ M. concanensis (India)؛ M. oleifera (sub-Himalayan tracts of Northern India) (1 و 2).

گونه‌ی Moringa oleifera Lam (syns. Moringa pterygosperma Gaertn) مورد بیشترین مطالعه و کاربرد قرار گرفته است و معمولاً نام مورینگا به آن اتلاق می‌شود.

سایر گونه‌ها از لحاظ علمی تقریباً ناشناخته مانده‌اند.

مورینگا اولیفرا نسبتاً باریک و با شاخه‌های افتاده و چتری شکل است، با طول تقریبی 10 متر اما معمولاً به طور سالیانه یک متر یا کمتر بریده می‌شود تا مجدد رشد کند و غلاف‌ها و برگ‌هایش در دسترس بمانند. مورینگا بسته به آب و هوا، شاخ و برگ همیشه سبز یا برگ ریز[1] دارد. مورینگا اولیفرا در مناطق گرمسیر با آب و هوای گرم و خشک، نیمه خشک و همچنین مرطوب، با بارش سالیانه 760  تا  2500 mm (2)، دمای 25  تا °C 35 و pH بین 5 تا 9 رشد می‌کند، هرچند تا دمای °C48  نیز دوام می‌آورد و  دارای ریشه‌ی اصلی گره داری است که علت مقاومت بالای آن به شرایط خشکی می‌باشد (3). این گونه  قابل کشت در هر نوع خاک به جز خاک رس سنگین و اشباع از آب می‌باشد. مورینگا یک درخت گرده افشان[2] است و تنوع بالایی در فرم و محصولاتش دارد (2). گرده افشانی گل‌ها از طریق حشرات صورت می‌گیرد. گل‌ها و میوه‌ها (غلاف‌ها) می‌توانند دو بار در سال تولید شوند و در برخی مناطق گل دهی و میوه دهی در تمام سال رخ می‌دهد. غلاف‌ها ابتدا به رنگ سبز روشن، باریک و نازک هستند و سپس سبز تیره و سخت می‌شوند و متناسب با ژنوتیپ خود به طول cm120 می‌رسند. در حالی که بیشتر آن‌ها صاف هستند برخی موجدار و با پیچ و تاب‌اند. در برش عرضی ، اکثر آن‌ها مستعطیل شکل اما تعدادی مثلثی شکل و برخی گرد هستند. دانه‌های کاملاً بالغ و خشک شده توسط پوسته‌ی چوبی سبکی با سه باله‌ی کاغذی احاطه می‌شوند (1). کیک دانه‌ی مورینگا به عنوان یک محصول جانبی از فشرده شدن دانه‌ها برای گرفتن روغن، به دست می‌آید و برای تصفیه‌ی آب آشامیدنی برای انسان و حیوانات استفاده می‌شود.

امروزه مورینگا اولیفرا به طور گسترده در کشورهای آفریقایی، عربی، آسیایی، شرق میانه، آمریکای جنوبی و  جزایر کارائیب واقیانوس آرام  کشت می‌شود و درحال گسترش در سایر نواحی است. هند بزرگترین تولید کننده‌ی مورینگا با تولید سالانه‌ی 1.1 تا 1.3 میلیون تن با عرضه‌ی میوه از مساحت   km²380 می‌باشد (1).

مطالعات سیتوژنتیکی نشان می‌دهد مورینگا اولیفرا یک دیپلوئید حقیقی با سایز ژنگان 1.2 پیکوگرم(4) و 2n = 14 می‌باشد (5). از 2857 مقاله‌ی علمی در مورد مورینگا اولیفرا که در بانک‌های اطلاعاتی اولیه وجود دارند تنها 12 مقاله شامل بررسی‌های  ژنتیکی بر اساس نشانگرهای مولکولی هستند و تنها توالی 77 قطعه‌ی RNA و DNA در بانک اطلاعاتی NCBI nucleotide  در دسترس است و این نشان می‌دهد که جای کار بسیاری برای مطالعات ژنتیکی و کاربرد بالقوه‌ی آن دربرنامه ریزی‌های  پرورش و بهسازی دارد (2).

خواص مورینگا اولیفرا

طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی، حدود 70 تا 80 درصد جمعیت جهان، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، برای جلوگیری و درمان بیماری‌ها به داروهای گیاهی وابسته هستند ، و حدود 25 درصد از داروهای سنتتیک از گیاهان دارویی تولید می‌شوند. مورینگا به عنوان غذای مهم در زمان قحطی در نظر گرفته می‌شود و می‌تواند سوء تغذیه را برطرف کند (3). مورینگا مغذی‌ترین گیاه کشف شده است و دارای ترکیباتی کمیاب و غنی از مواد معدنی، پروتئین‌ها، آمینو اسیدها، آنتی اکسیدانت ها، ترکیبات ضد پیری و ضد التهاب است که در تغذیه و درمان استفاده می‌شود (6).

مورینگا اولیفرا با نام‌های دیگری نظیر 'horse-radish' tree (به علت طعم ریشه‌ها) ، 'drumstick' tree (به علت شکل غلاف‌ها) و ben oil tree (به علت مقدار بالای بهنیک اسید[3]) نیز شناخته می‌شود؛ منبعی طبیعی و غنی از پروتئین، کلسیم، آهن، ویتامین C و کاروتینوئید می‌باشد و بهره گیری از آن درنواحی درحال توسعه و مناطقی که از سوء تغذیه رنج می‌برند مناسب است (1). درواقع کشت آن در کشورهای در حال توسعه و تقریباً تمام کمربند گرمسیری زمین متمرکز شده است. رشد سریع، نیاز کم به آب و خواص فراوان تمام اجزای مورینگا اولیفرا این گیاه را متمایز کرده و لقب "درخت معجزه[4]" یا "موهبت طبیعی[5]" را به آن اختصاص داده است. از گذشته‌های دور قبیله‌های هندی، یونانیان و رومیان باستان از خواص درمانی و تغذیه‌ای آن بهره می‌برده‌اند. از این درخت برای تهیه‌ی سبزیجات و علوفه، دارو، گیاه زینتی، حصار زنده[6]، چسب، ادویه‌ی غذا، ریون[7] و خمیر کاغذ نیز بهره می‌برند(5).

خواص برگ‌ها، ریشه و گل‌ها

برگ‌ها مغذی‌ترین بخش گیاه و غنی از پروتئین، مواد معدنی، بتا کاروتن و ترکیبات آنتی اکسیدانت هستند که اغلب مورد نیاز مردم کشورهای توسعه نیافته یا درحال توسعه‌اند. در طب سنتی این برگ‌ها برای درمان بسیاری از بیماری‌ها مصرف می‌شوند از جمله: مالاریا، حصبه، بیماری‌های انگلی، آرتروز، ورم، زخم، بیماری‌های پوستی، بیماری‌های تناسلی، دیابت و فشار خون. همچنین موجب تحریک شیردهی و تقویت سیستم ایمنی نیز می‌شود. می‌توان برگ‌ها را به صورت خام، خشک شده یا عصاره‌ی دم کرده مصرف کرد (2). هر گرم از برگ‌های تازه‌ی مورینگا اولیفرا حاوی هفت برابر ویتامین ث نسبت به پرتقال، چهار برابر ویتامین آ نسبت به هویج، چهار برابر کلسیم نسبت به شیر، سه برابر پتاسیم نسبت به موز و دو برابر پروتئین نسبت به ماست می‌باشند که این میزان در برگ‌های خشک مورینگا حتی بیشتر هم می‌شود. برگ‌های خشک مورینگا حاوی ده برابر ویتامین آ نسبت به هویج، هفده برابر کلسیم نسبت به شیر، پانزده برابر پتاسیم نسبت به موز، بیست و پنج برابر آهن نسبت به اسفناج و نه برابر پروتئین نسبت به ماست می‌باشند اگر چه ویتامین ث آن‌ها کاهش می‌یابد. پودر برگ مورینگا در زنان باردار موجب بهبود کم خونی، افزایش وزن نوزادان در هنگام و همچنین در مادران شیرده ، باعث افزایش تولید شیر می‌شود به همین سبب به مورینگا بهترین دوست مادران نیز گفته می‌شود (6). مورینگا می‌تواند به عنوان یک تقویت کننده‌ی رشد گیاهی  طبیعی به کار رود؛ درواقع برگ‌ها غنی از زآتین[8] (هورمون گیاهی متعلق به گروه سیتوکینین) هستند. عصاره‌ی برگ‌ها می‌تواند رشد گیاه را تحریک کرده و بازده محصولات را افزایش دهد (1). پوسته‌ی درخت[9] را درآب جوشانده و در الکل غوطه ور می‌کنند تا نوشیدنی به دست آورند و عصاره آن می‌تواند برای درمان دل درد، زخم معده و کمک به هاضمه، ضعف بینایی، درد مفاصل، دیابت، آنمی و فشار خون ، دندان درد، بواسیر و اختلالات رحمی مصرف شود. عصاره‌ ریشه خاصیت درمانی برای دندان درد و دفع کرم روده  و تقویت قوای جنسی دارد. گل‌ها برای تولید ترکیبات تقویت قوای جنسی ، درمان التهاب و درد عضلات، تشنج، تومور و بزرگی طحال استفاده می‌شوند (2).

خواص دانه

دانه‌ها به صورت خام، بوداده، پودر و حتی خیسانده شده برای چای مصرف می‌شوند و در زمینه‌های درمانی، آرایشی، مکمل غذایی و تیمار آب ( رسوب ناخالصی‌های آب) کاربرد دارند(1). فراتر از بحث تغذیه و درمان، روغن دانه‌های مورینگا قابل خوردن بوده و دارای ترکیبات اسید چرب با کیفیت بالا مانند اسید اولئیک می‌باشد و مقاومت قابل توجهی در برابر اکسیداسیون دارد. این روغن به عنوان پایه‌ای برای لوازم آرایشی و بهداشتی و مراقبتی پوست و مو استفاده می‌شود و پس از ترانس استریفیکاسیون یک نامزد خوب برای تولید بیودیزل می‌باشد (2). با توجه به افزایش نیاز به انرژی و مشکلات مرتبط با سوخت‌های فسیلی، توسعه و پیشرفت سوخت‌های جایگزین و تجدیدپذیر دارای اهمیت هستند. بیودیزل ها می‌توانند بدون تولید هیچگونه سولفور و ترکیبات آروماتیک  و با تولید مونوکسید، هیدروکربن و ریز ذرات کمتر، جایگزین سوخت‌های مشتق از نفت شوند. بیودیزل تولید شده از روغن دانه مورینگا یک محصول نسل دوم است ( به این معنی که در رقابت مستقیم با زمین‌های زراعی موجود و محصولات غذایی نیست)  و همچنین مورینگا می‌تواند در زمین‌های پست نیز رشد کند، مطالعات پیشنهاد می‌کنند که بیودیزل مورینگا، حتی در مقایسه با بیودیزل مشتق از روغن‌های گیاهی سایر گونه‌ها، جایگزین قابل قبول و مناسب‌تری برای سوخت‌های فسیلی است (2). متیل استرهای مورینگا اولیفرا[10] که از روغن دانه تهیه می‌شوند با مشخصات عمده و اصلی استانداردهای بیودیزل آلمان، اروپا و ایالات متحده مطابقت دارند (3). عصاره‌ی برگ و همچنین عصاره‌ی دانه فعالیت حشره کشی علیه لارو و بالغ Trigoderma granarium  نشان دادند و می‌توانند میزان انتشار و شیوع قارچ‌ها بر دانه‌های بادام زمینی را کاهش دهند.

نقش برجسته‌ی مورینگا در تصفیه آب

تأمین آب آشامیدنی سالم و مناسب برای مصرف انسان، امروزه یک مشکل عمده و با اهمیت در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته شده است (7). تیمار آب شامل تصفیه و ضد عفونی کردن آن می‌باشد. مواد شیمیایی مورد نیاز آن شامل: نمک‌های آلومینیوم[11] برای کوآگولاسیون[12]، پلی الکترولیت‌ها برای کمک به انعقاد، lim برای شیرین کردن آب[13] و اصلاح pH، و کلر برای ضدعفونی کردن؛ باید با ارز خارجی کمیاب وارد شوند. در چنین شرایطی ترکیبات محلی به عنوان جایگزین مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرند (1). استفاده‌ی سنتی از دانه‌های مورینگا اولیفرا برای تیمار آب خانگی به خوبی در نواحی روستایی مشخصی در سودان و غرب آسیا شناسایی شده است، این درخت در اطراف رود نیل به شجره الرواق یا درخت زلال مشهور است، و از آن جهت خالص سازی و کاهش کدورت آب استفاده می‌شود (1). کوآگولاسیون تا کنون پرکاربردترین فرآیند در حذف عوامل کدورت و گل آلودگی در آب بوده است. کدورت و گل آلودگی آب اغلب حاصل حضور ذرات با بار منفی و ساختار کلوئیدی مانند ترکیبات خاک رس[14] و ارگانیسم‌های میکروسکوپی می‌باشد که تصفیه آن نیازمند تسریع نرخ ته نشینی و رسوب گذاری است. به این منظور ذرات دارای شارژ مثبت برای خنثی سازی بار منفی کلوئیدها استفاده می‌شوند (7) نمک‌های آلومینیوم رایج‌ترین کواگولانت های سنتتیک هستند که در سراسر جهان برای تیمار فاضلاب استفاده می‌شوند (1). به نظر می رشد این نمک‌ها ریسک ابتلا به آلزایمر را افزایش می‌دهند. همچنین ضدعفونی کردن آب با مواد شیمیایی مانند کلر و محصولات جانبی آن‌ها احتمالاً با افزایش ریسک بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان و بیماری‌های مادر زادی همراهی دارد. اگر چه چنین میزان ریسک‌هایی پایین است اما نمی‌تواند نادیده گرفته شود(7). ناخالصی‌های کلوئیدی و ریز در آب ، دارای یک پایداری ضد کوآگولاسیون[15] هستند که به دلیل حضور لایه‌ی هیدرات یا یک میدان الکتریکی مضاعف در اطراف ذره‌ها می‌باشد. این پایداری ضد کوآگولاسیون ناخالصی‌ها می‌تواند با حرارت دادن، منجمد کردن، افزودن الکترولیت‌هایی به آب یا استفاده از یک میدان مغناطیسی، مختل شود. ذرات فعال در دانه‌های مورینگا اولیفرا نیز پلی الکترولیت شناخته شدند (1). پودر دانه‌ی مورینگا می‌تواند برای تصفیه آب به کار برده شود و جایگزین ماده‌ی شیمیایی و خطرناک آلومینیوم سولفات شود (8). پودر حاصل از خشک شدن و خرد شدن دانه‌های مورینگا، پس از افزودن به آب، خاصیت فلوکولاسیون و آنتی میکروبال نشان داده است و روشی ارزان و در دسترس برای خالص سازی آب فراهم می‌کند (9). عملکرد کواگولانت بین نمک آلومینیوم و مورینگا تقریباً یکسان است. محصولات جانبی انعقاد با مورینگا غیر سمی، زیست تخریب پذیر و محیط زیست دوست‌اند و برخلاف نمک آلومینیوم پس از تیمار آب، pH و رسانایی آب به طور قابل توجهی تغییر نمی‌کند (10). تنها مانع استفاده از مورینگا برای تیمار آب و فاضلاب، تأمین منابع کافی از دانه به نظر می‌رسد. راه حل این مشکل  می‌تواند کشت وسیع درخت مورینگا در کشورهای گرمسیری درست مانند چای و قهوه باشد؛ دو محصول پر سود که تنها در نواحی گرمسیری رشد می‌کنند اما در سراسر جهان مصرف می‌شوند.کلون کردن ژن نیزمیتواند جایگزین احتمالی اما پر هزینه‌ای باشد (10).

[1] evergreen or deciduous

[2] cross-pollinated tree

[3] behenic acid

[4] miracle tree

[5] natural gift

[6] live fencing

[7] rayon

[8] zeatin

[9] barks

[10] MOME

[11] alum

[12] coagulation

[13] softening

[14] clay minerals

[15] anticoagulation