مجله زیست شناسی ایران
سخن سردبیر
سخن سردبیر
چکیده
روزهایی که گَرمِ آماده سازی و انتشار شماره 6 مجله بودیم کرونا از راه رسید. خیلی زود تصمیم گرفتیم ویژه نامه ای برای آن منتشر کنیم و در واقع با تغییرمسیر، با همین شماره همداستانِ کرونا شدیم. برای آگاهانیدن عموم، همان روزها به شتاب نوشتار و گفتارهای زیادی در تمام رسانه ها درباره این ویروس بدسگال منتشر شدند. اما از نگاه ما این ویروس جزء کوچکی از دنیای بسیار گستردۀ ویروسهایی است که همانند دنیای بسیار گسترده باکتریها، بیش از آنکه ] از نظر شمار[ جان ستان و بیماری زا باشند مثل بقیه اجزاء گسترده و پیچیده زندگی، بی هیچ گناهی، بخشی از شبکه تودرتوی ژرف و تماشایی حیات اند. شبکه ای که اجزاء آن با دید زیست شناسانه ازطبیعت، حیاتی جدایی ناپذیر و درهم تنیده با همدیگر دارند. شبکه ای که هر جزئی درآن تا حد و اندازه ای معین، خوراک یا زیستگاه طبیعی آن دیگری است و از دید بوم‍شناسانه، با یک گوناگونی شگفت در یک تعاون شگفت تر نظام تعاونی یکپارچه طبیعت و زیستکره را می سازند. با این دیدگاه، مجله زیست شناسی ایران به فکر گردآوردن مجموعه ای برآمد تا کنارِ پرداختن به ویروس ناخواندۀ مرموزو ناخوش سازِ کرونا، دنیای واقعی و حیرت انگیز ویروسها را نیز در حد توان به خوانندگان همیشگی مجله و عموم مردم معرفی کند؛ نتیجتا عرضۀ کار به درازا کشید. دراوج تعطیل ناگزیرِ کارِ اقشار زیادی از مردم،هرچند همراه با استرس وهراسی همگانی، هرآنکه اهل کار بود گرفتارتر آمد؛ نویسندگان و مترجمان مطالب این شماره نیز که اغلب فعالیت آموزشی و پژوهشی دانشگاهی و غیره دارند با مجازی شدن کارهاشان علی رغم کمتر نشدن اوقات فراغ ، برخی پرکارتر در فراهم کردن این شماره مجله با سعه صدر همکاری جانانه داشتند. از همکاری آنان در فراهم آوردن این مجموعه ارزشمند از مقالات تالیفی و ترجمه صمیمانه سپاسگزاری می شود.
ویژه نامه ما مروری کلی و نسبتا جامع بردنیای ویروسها دارد. علی رغم زنده به حساب نیامدن ویروسها در چارچوب معرفی ]ساخته و پرداختۀ[ ویژگیهای حیات در زیست شناسی، آنها در بستر تکامل حیات اغلب حیّ و حاضر بوده اند و پیدا و پنهان در هر گوش و کنار زندگی، آشیان های بخوبی استوار داشته و دارند. در این ویژه نامه به اجمال از گستره و تنوع بی پایان ویروسها در کل پهنۀ حیات (ویروسپهرvirosphere;) و در سراپای پیکر انسان (ویرومvirome; ) ، تکامل آنها و مشکلات تهیه واکسنهای ضد ویروسی تا بیماری زایی و ... مطالب دست اول و کاملا علمی گردآورده شدند. به طور خاص در مورد ویروس کرونا و بیماری برخاسته از آن کووید-19، به جنبه های شناسایی، تشخیصی، راههای انتقال و موجودات واسطه انتقال ویروس و بیماریهایی که از عفونت و همه گیری این ویروس پدید می آیند مطالبی جامع و متنوع گردآورده ایم. علاوه بر این دسته از مقالات چند مقاله در مورد مدل سازی های ریاضی و داده پردازیهای محاسباتی نیز توسط همکاران دانشمند این حوزه ها در این شماره آمده اند. در کل، محتوای این شماره از نظر موضوع و گوناگونی مقالات اجازه می دهد تا هر خواننده ای، به شرط علاقه مندی وبهره مندی از سوادِ خواندنِ خوب، حداقل از بخشهایی از مطالب این شماره بهره مند شود، هرچند به لحاظ رسالتِ مجله در گسترشِ اصیلِ دانش زیست شناسی، بیشتر مقالات آن مثل شماره های پیشین در سطحی نسبتا عالی به جنبه های پایه ای علوم پزشکی و زیست شناسی می پردازد. انتخاب مقالات برای این سرطیف خوانندگان می تواند انگیزه ای برای توجه دادن پژوهشگران کشور به این مسائل باشد. در گزینش مطالب سعی شده تا حد ممکن جنبه های گوناگون مباحث مرتبط با ویروسها، در واقع با دو شماره در یک جلد، گردآوری شود.
درروزهای چیرگی کرونا که شاید عمرش به روزگارهم برسد امیدواریم فعالیتهای انتشاراتی متناظر، در سایر عرصه های متاثر از این گرفتاری جهانی توسط نویسندگان آگاه و دلسوز، به شکلی درست و جامع در اختیار عموم قرار گیرد؛ پیداست که کرونا با همه گیری پیچیده و زیرکانه ای آن، در عرصه های اجتماعی ، پزشکی و سلامت تن و روان، دارو و درمان، و اب و نان مردم، ممکن است چند صباحی مهمان ناخوش و ستوهندۀ زندگی ما باشد؛ و بدون تردید، پیمایش و پیش بینی دقیق مشکلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از این ویروس دنیاگیر در سطح ملی و ایضاً جهانی هنوز آسان نیست.
کرونا برای همه درسهای زیادی دارد. اینکه آموزه های آن چقدربه کردار درآیند اهمیت دارد و بی شک اینجا علم بی عقل سلیم چاره ساز نیست. شواهد و تاریخچه درس آموزی "اشرف مخلوقات" از رویدادهای نظیر چندان رضایتبخش نیست. در دنیایی که سیاست و تجارت بر علم چیرگی دارد و دانشمندان نیز با همه آگاهی برای بهره مندی از خوانِ گستردۀ مُلَبسِ علم، اغلب در زمین سیاستمداران و کمپانی های بزرگ دارویی و صنعتی تجاری بازی می کنند درسهای کرونا آزمودنی نیست. وقتی دانشمندی در چین با آن سیستم خاصی که دارد در مورد خطر کرونا هشدار می دهد و سپس قربانی همین بیماری می شود می توان حدس زد که شاید حداقل مدتی قبل از هشدارعلنی او، گردانندگان چین بنوعی از این خطر آگاه بوده اند و ناآگاهی و بدتر از آن اگر پنهان کاری در بین بوده است، گرفتاریهای ناشی از این بیماری را گسترده تر کرد. این فقط یک مثال است و کمابیش همه جا اوضاع بر همین منوال می چرخد. از این نکته حساس وپراهمیت که بگذریم، حال که ویروس همه ارکان دنیا را به زانو درآورده، حداقل نتیجه آن است که بدانیم با تمام دانشی که داریم باید در برابر عظمت ژرف و بیکران طبیعت، زانو زده، اقرار کنیم که ارباب نه ما شاید طبیعت است. آگر هم فریفتگی پیدا ونهانِ علم و ثروت و قدرت و تجارت اجازه پذیرفتن آن را نمی دهد حداقل از اشارات و تنبیهات آن باید درس گرفت. فکر کنیم شاید حکمران بزرگ و بخشنده طبیعت نماینده بسیار ریزه میزه خود را با بیماری دنیاگیرش برای آن فرستاده تا هشدار دهد که در عین بردباری و شکیبایی بی پایانش، فرمانبر ابدی آدمی نیست! در مقابل ما نیز،دانشمندان و سیاستمداران و صاحبان تجارت و قدرت سیاسی-اقتصادی، باید بخوبی دریابیم که این پیروزی کرونا نیست که ما را حیران کرده است بلکه شکستِ سیستم های مرسوم و تنگدستی مالی و مدیریتی و نظارت حاکم بر ضروریات بهداشتی و اولیه زندگی انسان هاست که نیاز به بازنگری دارد. چرا که ارکان تصمیم گیری و مدیریت علمی و اقتصادی و اجتماعی بشر اغلب یکپارچه نگر و نگرانِ پیامدها و تاثیر تصمیمات و کردارش بر حوزه های های دیگر نیست. سرچشمه این شکست هرچه که هست، بی دانشی یا نداشتن اراده و شایستگی لازم برای تحقق همیاری یکپارچه، نتیجه یکی است؛ ولی در این سطح دانش و اطلاعاتی که دنیای امروز دارد عامل تقصیر اساسا دومی است و تنها راه نجات هم شاید همان آرمان همیشگی انسانها یعنی پایبندی به اخلاق در همه ابعاد زندگی و برگشت به دایرۀ عقل سلیم باشد. با این فرض که بروز و شیوع جهانی کرونا هیچ پشت پرده نهانی ندارد که بدانیم، شاید سیلی طبیعت با کرونا خیلی ها را به این اندیشه وادارد که اگر این رویداد کنایه ای از انتقام طبیعت از انسان باشد انتقام کلِ سرسلسله حیات یعنی زیستکره، که از بهره برداریهای درست و نادرست ما رنج بسیار برده، چقدر سهمگین و گران خواهد بود! شاید نقل سخن یورگن هابرماس نظریه پرداز آلمانی در مورد کرونا اینجا بی راه نباشد. او گفته است: "هیچگاه تا به امروز این قدر به جهل مان آگاهی نداشتیم"! فقط جهل نیست که ما را کور می سازد، غرور و تعصب و رقابت و زیاده خواهی نیز همدستان آن هستند. با این همه سازمان و سازوکار جهانی ،هنوز و هر روز، درکنار انواع بیماریها، بیسوادی و فقر و گرسنگی همچون کرونا در همه گیری آشکار قربانی بیشتری می گیرد. باید پرسید چرا و تا کی بخش بزرگی از ابنای بشر در گوشه و کنار جهان به جای زندگی باید هرروزه بمیرند واز کمترین مواهب دنیا بهره ای نبرند؟ دنیایی که اگر فقط کمی انسانی بنگریم همه چیز را برای همه فراهم دارد و اغلب آنها هم راه حل جهانی می خواهد. آیا زمانی می رسد که دنیا بیدار شود و سخن سعدی عزیز ما، نقش بسته در تارَک بنای سازمان ملل متحد، را به کردار راهنمای زندگی مشترک جهانی قرار دهد؟ "بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند."
اما در مقابله با کرونا نتیجه گیری های مثبتی نیز از دستاوردهای انسان می توان داشت. از جمله اینترنت که به عنوان فراگیرترین رسانه حلقه واسط انسانها، نهادها و جوامع انسانی است در این بحران با سرعتِ بی بدیلِ انتقالِ اطلاعات و اخبار در مبارزه با این همه گیری جهانی نقش بسیار چشمگیر و حیاتی داشته است. در دنیایی که یک دستگاه تلفن همراه اغلب کاربران اینترنت را شبکه وار بسرعت با یکدیگر در ارتباط قرار می دهد، اخبار کرونا بسی سریع تر از سرایت ویروس، گوشی به گوشی به ابنای بشر می رسد. نکات بهداشتی و پزشکی به آسانی و رایگان دست به دست می شوند و همه در تلاشی جهانی برای مقابله با بیماری و شیوع آن متحد می شوند. موهبتی که اینترنت فراهم می‍کند،در کنار انتقاداتی که از جهاتی دیگر بر آن وارد می کنند، بی هیچ گفتگویی عمیقا کارساز و رهگشاست. در کنار این موهبت دستاورده یکی دو دهه اخیر، تا زمانی که واکسنی برای این ویروس تهیه و در جهان توزیع شود متاسفانه راهی جز رعایت جدی موازین بهداشتی و نیز تغذیه ای، و فاصله گذاری فیزیکی موثر همگانی در هر شرایطی، برای کاستن از این همه گیری جهانی وجود ندارد. تولید واکسن های ویروسی نیز، بویژه برای دسته ای از ویروسها که کرونا هم جزء آنهاست متاسفانه کار بسیار مشکل و پرهزینه ای است که در یکی از مقالات همین شماره بجزئیات از آن سخن رفته است.
از میان مقالات و نوشته های آماده برای شماره معمول خود نیز تعدادی درکنار مطالب مختص ویروسها در بخش نخست (شماره 6) آمده است. برخی از اینها غیر مستقیم بی ارتباط با اوضاع و شرایط حاکم نیستند؛ در برهه ای که عموم تشنه مطالب درست و به دور از حواشی و تصورات غیر علمی اند بازار شایعات و شبه علم و ضدعلم نیز داغ شده برای رفع تشنگی آگاهی خوراکی فراهم می کنند که مشتاقان آن به کم و کیف آنچه عرضه می شود توجه زیادی ندارند. همانند ویروس، شبه علم و ضد علم نیز برای گسترش به میزبان ضعیف ]بخوانید نآگاه [ نیازدارد! برای مقابله با رواج شبه علم باید سطح آگاهی مردم را از مسایل علمی بالا برد وتقویت کرد. مقاله اول به موضوع بسیار مهم ارتباط علمی بین دانشمندان و عموم می پردازد، ارتباطی که امروزه بس حیاتی شمرده می شود و به دانشمندان توصیه می کند در انتقال مفاهیم، پیشرفت ها، و دستاوردهای علمی و فناوری های ملازم آنها برای عموم فعالانه شرکت کنند تا عرصه برای فعالیت های ژورنالیستی و خبری نادرست خالی نماند. بی شک هدف غایی علم دستیابی به یک زندگی درست و دانایانه در سطح فرد و اجتماع است، چیزی که کمالش در گرو آموزش درست و فراگیر عموم است. در همین ایام بحرانی شاهد اخبار و اطلاعات گاهی نادرست و و از نظر علمی تایید نشده بوده ایم؛ بی شک انتشار و گسترش و پذیرش آنها از سوی عموم، هزینه های مادی و معنوی زیادی بر جامعه و زندگی سخت این روزها بار می‍کند. چند مقاله و نوشته دیگر نیز بنحوی با مناسبت همین موضوع همراه با ویژه نامه (شماره 7) آمده است. هر جامعه ای که روزمره به اخبار و اطلاعات درست علمی دسترسی داشته باشد بی شک در شرایط بحرانی نیز، تَک تَکِ مردم و مدیران آن جامعه کمتر دستخوش استرس وهراس ناشی از نادانستگی می شوند. اینجاست که قدر و منزلت ارتباط علمی درست بیشتر نمایان می شود. امیدواریم مجله ما همواره یک رسانه موثر در برقرارری ارتباط علمی درست بین زیست شناسان و جامعه باشد. بار دیگر از مرکز نشر دانشگاهی و معاونت پژوهشی دانشمند و پُر مهرِ آن جناب آقای دکتر سید عبدالامیر نبوی برای همکاری صمیمانه ایشان در چاپ و نشر این شماره ویژه سپاسگزاری می شود.
این سخن را با زمزمۀ دلی که در یکی از روزهای آماده سازی این شماره سراغم آمد پایان می دهم.
کرونا که آمد ... دنیا رفت ... رفت تا خود را پیدا کند ... دنیا خود را تنها دید ... تنها که نه، تنهایی را ... در تن ها و جمع هایی دید که خود و یکدیگر را نمی یابند... تنهایی دنیا از کرونا نبود ... تنهایی او از تن ها و جمع های جد ا از هم بود ... تن ها و جمع هایی گُم ... گمُ که نه، زیاده پید ا ولی آشکارا درخود گُم ... تن ها و جمع هایی که خود و یکدیگر را نمی جُستند ... کرونا گفت آمدم تا بگویم اغلب تنهایید و مست تنهایی، مست و ناسپاس و دور از تن ها و جمع های دیگر ... کرونا گفت من تنها یک نشانه ام! و ندای یک نشانی آشنا ... آن بحر بیکرانِ فَریبشِ تنهایی و جدایی ... گفت شما را سواء1 کردم تا ارج همخوانی و یگانگی را بشناسید ... یگانگی دل و اندیش2 ... دلها و اندیشه ها ... کرونا به حسرت می گفت ... اینک دور از هم، ازسرِ نو در اندیشه کرداری نو با خود و طبیعت و همدیگر باشید تا بیش از این بی هم نمانید ...
گفت من می روم ، ... مبادا باز بی هم بمانید! ... به گمانم می گفت اگر جدا نمانید من دیگر نمی آیم! ... به گمانم باز به زمزمه افزود ... جد ا بمانید بازهم می آیم! باز ...
علی فرازمند
29 اردیبهشت 99
سواء. سوا با همزه اضافی علاوه از جدا معنی یکسان ]بودن[ نیز دارد (دهخدا) 2. اندیش به معنی اندیشنده.(دهخدا)
)