مجله زیست شناسی ایران
ارزیابی مقایسه‌ای کمیّت و کیفیت انتشار مقالات بین‌المللی ایران، ترکیه و مالزی در علوم زیستی
نوع مقاله : مقاله ترویجی
نویسندگان
1 دانشگاه شاهد، گروه علم سنجی
2 تهران، دانشگاه تهران، دانشکده زیست شناسی
3 دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
این پژوهش از نوع تحقیقات علم‌سنجی است که با استفاده از روش تحقیق اسنادی به انجام رسیده است. همچنین، برای تجزیه و تحلیل یافته‌ها از روش تحلیل تطبیقی و از روش ارزیابانه بهره جسته و به ارزیابی و مطالعۀ ابعاد گوناگونی از حوزۀ علوم زیستی و شاخه‌های جدید آن در ایران، ترکیه، مالزی می‌پردازد و نتایج را در قالب جدول، نمودار و نقشه‌های علمی ارائه می‌کند. گرچه در بخش اعظمی از این پژوهش، به تفکیک دورۀ زمانیِ 1996 تا 2011 مورد توجه قرار گرفته است، اما با توجه به اهداف خاص بخشهایی از پژوهش، در برخی از قسمت‌ها، این مقایسه در دوره‌های زمانی شش ساله و ده ساله نیز به انجام رسیده است. مقایسۀ تولید علم، نشریات علمی بین‌المللی، به عنوان شاخصهای تولید علم کمی، استناد (پس از حذف خوداستنادی)، نسبتِ استناد به هر مقاله، شاخص هرش (H-Index) به عنوان شاخص کیفی مقالات و همچنین شناسایی جایگاه دانشگاه‌های فعال این کشورها در حوزههای علوم زیستی در معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهها و موارد دیگری از این قبیل، از جمله مواردی است که در یافته‌های این پژوهش به آنها اشاره شده است. در این پژوهش با توجه به اهداف و سؤال‌های پژوهش، گردآوری اطلاعاتِ مربوطه از پایگاههای گوناگونی نظیر وب آف ساینس (WOS=Web of Science)، ای اس آی (ISI)، اسکاپوس (Scopus) به انجام رسید. بعلاوه اطلاعات مربوط به بخش رتبه‌بندی کشورها از سایت‌های شانگهای (Shanghai)، کیو اس (QS)، و سایمگو (Scimago) به دست آمد. در نهایت با برقراری پیوند میان نتایج این پژوهش و نتایج تحقیقات پیشین، راهکارها، راهبردها و پیشنهادهای لازم برای بهبود سیاست گذاری علم و فنّاوری در حوزۀ علوم زیستی کشور ارائه شده است.
کلیدواژه‌ها
ارزیابی مقایسه‌ای کمیّت و کیفیت انتشار مقالات بین‌المللی ایران، ترکیه و مالزی در علوم زیستی
عبدالرضا نوروزی چاکلی1* ، حسن ابراهیم‌زاده معبود2، محسن شریفی3 و بهجت طاهری دولت‌آبادی1
1 تهران، دانشگاه شاهد، گروه علم سنجی
2 تهران، دانشگاه تهران، پردیس علوم، دانشکده زیست شناسی
3 تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم زیستی
چکیده
این پژوهش از نوع تحقیقات علم‌سنجی است که با استفاده از روش تحقیق اسنادی به انجام رسیده است. همچنین، برای تجزیه و تحلیل یافته‌ها از روش تحلیل تطبیقی و از روش ارزیابانه بهره جسته و به ارزیابی و مطالعۀ ابعاد گوناگونی از حوزۀ علوم زیستی و شاخه‌های جدید آن در ایران، ترکیه، مالزی می‌پردازد و نتایج را در قالب جدول، نمودار و نقشه‌های علمی ارائه می‌کند. گرچه در بخش اعظمی از این پژوهش، به تفکیک دورۀ زمانیِ 1996 تا 2011 مورد توجه قرار گرفته است، اما با توجه به اهداف خاص بخشهایی از پژوهش، در برخی از قسمت‌ها، این مقایسه در دوره‌های زمانی شش ساله و ده ساله نیز به انجام رسیده است. مقایسۀ تولید علم، نشریات علمی بین‌المللی، به عنوان شاخصهای تولید علم کمی، استناد (پس از حذف خوداستنادی)، نسبتِ استناد به هر مقاله، شاخص هرش (H-Index) به عنوان شاخص کیفی مقالات و همچنین شناسایی جایگاه دانشگاه‌های فعال این کشورها در حوزههای علوم زیستی در معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهها و موارد دیگری از این قبیل، از جمله مواردی است که در یافته‌های این پژوهش به آنها اشاره شده است. در این پژوهش با توجه به اهداف و سؤال‌های پژوهش، گردآوری اطلاعاتِ مربوطه از پایگاههای گوناگونی نظیر وب آف ساینس (WOS=Web of Science)، ای اس آی (ISI)، اسکاپوس (Scopus) به انجام رسید. بعلاوه اطلاعات مربوط به بخش رتبه‌بندی کشورها از سایت‌های شانگهای (Shanghai)، کیو اس (QS)، و سایمگو (Scimago) به دست آمد. در نهایت با برقراری پیوند میان نتایج این پژوهش و نتایج تحقیقات پیشین، راهکارها، راهبردها و پیشنهادهای لازم برای بهبود سیاست گذاری علم و فنّاوری در حوزۀ علوم زیستی کشور ارائه شده است.
واژه‌های کلیدی: علوم زیستی، ایران، ترکیه، مالزی، استناد، نسبت استناد به مقاله، دانشگاهها، علم‌سنجی
* نویسنده مسئول، پست الکترونیکی: noroozi.reza@gmail.com
این مقاله برگرفته از نتایج طرح پژوهشی است که از سوی انجمن زیست شناسی ایران با همکاری نویسندگان به انجام رسیده است.
بیان مسئله سرعت رشد مدارک علمی نمایه شدۀ ایران در سطح بین‌المللی رشد چشمگیری یافته است و فراهم‌سازی زمینه‌های لازم برای استمرار بخشیدن به این روند، مستلزم شناخت دقیق و جامع از وضعیّت انتشار مقالات علمی در کشورهای هم‌جوار و پیشرو است. با این حال، همواره این سوال مطرح است که آیا نرخ این رشد در حوزههای گوناگون یکسان است و تمامی حوزههای علمی کشور نیز از همان قاعده و وضعیت کلی که در خصوص رشد قابل توجه انتشار مقالات در کشور وجود دارد تبعیت می‌کنند؟ در این میان، وجود تصویری درست از وضعیت علمی حوزۀ علوم زیستی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ چرا که این حوزه برای بسیاری دیگر از حوزها مانند پزشکی، سلامت کشاورزی و غیره از جایگاه بنیادی برخوردار است و بعلاوه با شاخصهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی هر کشور ارتباط تنگاتنگی دارد بنابراین مطالعه روند پیشرفت علمی این حوزه می‌تواند سیاست‌گذاران عرصۀ علوم زیستی در کشور را به سوی مسیرهای صحیح‌تر هدایت کند.
استفاده از نتایج چنین تحقیقی، هنگامی می‌تواند برای اتّخاذ تصمیمات مناسب‌تر مفید باشد که این مطالعه بر روی کشورهایی انجام شده باشد که هم به لحاظ روند توسعه و هم به لحاظ موقعیت جغرافیایی و منطقه‌ای با کشور ما بنوعی سنخیّت داشته باشد. از جمله کشورهایی که مطالعة آنها، به لحاظ موقعیّت جغرافیایی و منطقه‌ای، غیرانگلیسی بودن زبان رسمی و همچنین اشتراک دینی، مفید به نظر می‌رسد ترکیه و مالزی هستند. بنابراین هدف از این پژوهش ارزیابی مقایسه‌ای کمیّت و کیفیت چاپ مقالات بین‌المللی ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی است.
به این ترتیب، مسائلی از این قبیل که در حوزۀ علوم زیستی سهم تولید علم بین‌المللی، سهم نشریات بین‌المللی تحت پوشش، نسبتِ استناد به مقالههای پژوهشگران حوزههای وابسته به علوم زیستی در ایران در مقایسه با برخی از کشورهای رقیب و مسلمان از چه وضعیتی برخوردار است و اینکه کیفیت مقالات بین‌المللی و جایگاه دانشگاه‌های برتر ایران در مقایسه با برخی از کشورها چگونه است و از چه روند و رشدی برخوردار بوده است همگی از مسائلی است که پاسخ‌گویی جامع و دقیق به آن مستلزم انجام پژوهشهای مستمر و دقیق است.
سؤال‌های پژوهش
- سهم مقالات علمی بین‌المللی هر یک از کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در هر یک از زیر حوزههای علوم زیستی در مقایسه با سهم آنها در کلیۀ حوزه‌ها چگونه بوده است؟
- سهم نشریات بین‌المللی تحت پوشش هر یک از کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای علوم زیستی در پایگاه گزارش استنادی نشریات (JCR) چگونه بوده است؟
- نسبت استناد به مقالههای پژوهشگران حوزههای علوم زیستی ایران نسبت به پژوهشگران علوم زیستی در کشورهای ترکیه، مالزی، چگونه بوده است؟
- جایگاه دانشگاه‌های برتر هر کدام از کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای علوم زیستی در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی چگونه بوده است؟
- کیفیت انتشارات علمی بین‌المللی هر یک از کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی، بر اساس شاخص هرش چگونه بوده است؟
روش پژوهش، شیوه گردآوری، تجزیه و تحلیل اطلاعات: این تحقیق از نوع تحقیقات علم‌سنجی است که داده‌های آن با استفاده از روش اسنادی گردآوری شده است و برای تجزیه و تحلیل یافته‌ها، روش تطبیقی و تکنیک ارزیابانه مورد استفاده قرار گرفته است. بخش عمده‌ای از داده‌های تحقیق، از طریق پایگاههای اطّلاعاتی اسکاپوس و WOS و در مواقع لازم از پایگاههای JCR، ISI، یا از سایر پایگاههای آماری بین‌المللی نظیر یونسکو و بانک جهانی استخراج شده است. علاوه بر این، برای طبقه‌بندی موضوعی علوم زیستی و شاخه‌های وابسته به آن، از تقسیم‌بندیهای "نظام طبقه بندی سایمگو" استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل یافته‌ها و بویژه به منظور ترسیم جدولها و نمودارها، در موارد لازم از نرم‌افزارهای اکسل و سایمگو اکسل 6 (SigmaXL6) استفاده شد.
جامعۀ آماری
تمامی مدارک علمی کشورهای ایران، ترکیه و مالزی که در دوره‌های زمانی مورد نظر در پایگاههای بین‌المللی اسکاپوس، WOS، JCR و ISI نمایه شده‌اند، به عنوان جامعة مورد بررسی این پژوهش به شمار می‌رود.
پیشینۀ پژوهش
گرچه مطالعات حاکی از آن است که تاکنون در زمینۀ ارزیابی کمیّت و کیفیت مقالات علمی ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی تحقیقی شناسایی نشده است، اما در مجموع می‌توان به تحقیقات مرتبط دیگری که از رویکردهایی مرتبط، به ارزیابی تولید مقالات علمی ایران و برخی از کشورها می‌پردازد اشاره کرد.
در همین خصوص، نوروزی‌چاکلی و همکاران (1386) در تحقیقی با عنوان "تولید علم ایران در سالهای 2005 و 2006 بر اساس آمار پایگاههای ISI " به بررسی وضعیت مقالات علمی نمایه شده‌ی ایران در این پایگاه‌ها پرداختند. در این پژوهش از تعداد 6748 عنوان مقاله در سال 2006، تعداد 6682 عنوان در پایگاه نمایه‌نامۀ استنادی جامع علوم، 193 عنوان در پایگاه نمایه‌نامۀ استنادی علوم اجتماعی و تعداد 16 عنوان در پایگاه استنادی هنر و علوم انسانی نمایه شده است. این رقم در مقایسه با سال 2005 حدود 21 درصد رشد نشان می‌دهد. از مجموع 19 نشریۀ نمایه شده ایران در پایگاههای مؤسسه اطلاعات علمی، تنها تعداد 6 عنوان در پایگاه WOS نمایه شده است. این 6 نشریه نیز حدود 18/4 درصد از کل تولید مقالات علمی ایران را منتشر کردند (4).
علاوه بر این، سعیده ابراهیمی و همکاران (1387) در
مقاله‌ای با عنوان کمیت و کیفیت تولید علم در دانشگاه‌های ایران، با استفاده از روش پیمایشی، بر مبنای شاخصهای کمّی و کیفی علم‌سنجی (انتشارات، استنادات، ضریب تأثیر، درصد مدارک استناد شده)، به بررسی انتشارات علمی دانشگاه‌های استنادی WOS در یک دوره ده ساله (1997-2006) پرداختند و یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اغلب دانشگاه‌های برتر بر مبنای هر 4 شاخص از دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم تحقیقات و فنآوری هستند. در بخش رتبه بندی دانشگاهها بر مبنای هر 4 شاخص، نشان می دهد دانشگاه‌های شیراز، صنعتی اصفهان و تبریز تنها دانشگاه‌هایی هستند که در فهرست دانشگاه‌های برتر حضور دارند(1).
در مطالعه‌ای دیگر، قاضی میرسعید و همکاران (1389) به بررسی وضعیت خوداستنادی نویسندگان پرکار ایرانی در حوزه پزشکی و تأثیر آن بر شاخص هرش آنها در پایگاه WOS پرداختند. این مطالعه به طور کلی از نوع توصیفی و از روش تحلیلی استنادی و به طور اخص از نوع تحلیل خوداستنادی است. نتایج این بررسی نشان داد که با توجه به اینکه میزان 10 تا 30 درصد خوداستنادی می‌تواند معمولی و قابل توجیه باشد، به طور کلی وضعیت خوداستنادی نویسندگان پرکار حوزه پزشکی کشورمان مطلوب است. همچنین پایین بودن میزان خوداستنادی این نویسندگان سبب می‌شود که شاخص هرش تأثیر زیادی از آن نپذیرد (2).
ولوسو و همکاران (2004) انتشارات علمی دانشگاه‌های برزیل را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که طی 20 سال گذشته رشد علم در دانشگاه‌های برزیل سرعت زیادی داشته است و به رغم وجود دانشگاه‌های متعدد در برزیل که بخش خصوصی آنها را اداره می‌کند،اغلب انتشارات علمی مربوط به دانشگاه‌های دولتی است (8).
هارزینگ (2005) در پژوهشی با عنوان"برونداد تحقیقاتی استرالیا در تجارت و اقتصاد: تعداد زیاد، تأثیر کم"، الگوهای تحقیقاتی دانشگاه‌های استرالیا را بررسی کرد. او با بررسی میزان اثرگذاری مقالات این حوزه‌ها نشان داد که شکاف بین رتبه بندی بر مبنای کمیت انتشارات (تعداد مقالات) با رتبه‌بندی بر مبنای کیفیت انتشارات (تأثیر استنادی) در حوزهء تجارت و اقتصاد بیشتر از سایر زمینه‌های علمی است (6).
بلیزیزوتیز و همکاران (2005) در پژوهشی با عنوان تمایل جهانی در کیفیت و کمیت مقالات منتشر شده در حوزه بیماری‌های عفونی به برررسی توزیع از تولید مقالات علمی در حوزه بیماری‌های عفونی در مناطق مختلف جهان پرداختند. این مطالعه با استفاده از پایگاه پاب مد (Pubmed) و بررسی 38 مجله مرتبط با این حوزه، بین سالهای 1995 تا 2002، انجام شد. نتایج این پژوهش نشان داد که امریکا و اروپای غربی حدود 80 درصد از تولید مقالات علمی جهان را در این حوزه از نظر کیفیت و کمیت دارند. هر چند مناطق دیگر نیز در تولید مقالات علمی در این حوزه رشد داشته‌اند (7). (1471-2334).
یافته‌های گودال (2006) مبنی بر همبستگی مثبت بین میزان استناد به تولید مقالات علمی یک دانشگاه و وضعیت آن دانشگاه در رتبه‌بندی جهانی، به این نتیجه‌گیری رسید که به کارگیری این شاخص به عنوان شاخص کیفی جهت ارزیابی عملکرد علمی دانشگاهها ضروری است (5).
تجزیه و تحلیل داده‌ها
- سهم تولید مقالات علمی بین‌المللی هر یک از کشورهای ایران، ترکیه، مالزی در هر یک از زیر حوزههای علوم زیستی در مقایسه با سهم آنها در کلیۀ حوزه‌ها
با توجه به بررسی‌های انجام شده، به منظور فراهم نمودن امکان تحلیل بهتر جایگاه تولید مقالات علمی کشورها در هر یک از جنبه‌های خاص یک حوزۀ موضوعی، ابتدا در اختیار داشتن تصویری ذهنی از کل انتشارات علمی آن حوزۀ خاص ضروری است. از این رو، اطلاعات لازم در خصوص مجموع مقالات علمی کشورهای مورد مطالعه در تمامی حوزههای وابسته به علوم زیستی در پایگاه استنادی اسکوپوس، به تفکیک سالهای 2005 تا 2011 در جدول 1 ارائه شده است. چنانکه در جدول 1 ملاحظه می‌شود، در مجموع، تمامی کشورهای مورد مطالعه بین سالهای 2005 تا 2011 تولید مقالات علمی خود را افزایش داده‌اند. در این میان، گرچه مالزی به لحاظ تعداد مقالات علمی از سهم کمتری در حوزۀ علوم زیستی برخوردار بوده است، اما در مجموع نسبت به سایر کشورهای مورد مطالعه از رشد بیشتری برخوردار بوده است.
جدول 1- مجموع تولید مقالات علمی کشورها در حوزه های وابسته به علوم زیستی در پایگاه استنادی اسکاپوس به تفکیک سالهای 2005 تا 2011
|
سال کشور |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
جمع |
|
ایران |
338 |
393 |
769 |
887 |
1050 |
1291 |
3141 |
7009 |
|
ترکیه |
1283 |
1363 |
1451 |
1499 |
1731 |
1712 |
2951 |
11990 |
|
مالزی |
154 |
141 |
169 |
331 |
440 |
691 |
1443 |
3369 |
جدول 2- سهم تولید علم جهانی کشورها در حوزههای وابسته به علوم زیستی در مقایسه با سهم آنها در کل حوزه‌ها، به تفکیک سال
|
سال کشور/حوزه/متغیرها |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
جمع کل |
||
|
ایران |
کل حوزه‌ها |
تعداد |
7410 |
10596 |
14065 |
18200 |
22600 |
27423 |
36803 |
137097 |
|
رشد (%) |
- |
43 |
74/32 |
40/29 |
18/24 |
34/21 |
2/34 |
- |
||
|
علوم زیستی |
تعداد |
338 |
393 |
769 |
887 |
1050 |
1291 |
3141 |
7009 |
|
|
رشد (%) |
- |
27/16 |
67/95 |
34/15 |
37/18 |
95/22 |
3/143 |
- |
||
|
سهم از کل(%) |
56/4 |
70/3 |
46/5 |
87/4 |
64/4 |
70/4 |
53/8 |
- |
||
|
ترکیه |
کل حوزه‌ها |
تعداد |
19051 |
21290 |
23103 |
24089 |
27718 |
30591 |
32609 |
178451 |
|
رشد (%) |
- |
75/11 |
51/8 |
26/4 |
06/15 |
36/10 |
6/6 |
- |
||
|
علوم زیستی |
تعداد |
1283 |
1363 |
1451 |
1499 |
1731 |
1712 |
2951 |
11990 |
|
|
رشد (%) |
- |
23/6 |
45/6 |
30/3 |
47/15 |
09/1- |
37/72 |
- |
||
|
سهم از کل(%) |
73/6 |
40/6 |
28/6 |
22/6 |
24/6 |
59/5 |
05/9 |
- |
||
|
مالزی |
کل حوزه‌ها |
تعداد |
2911 |
3875 |
4502 |
6851 |
10292 |
14360 |
18875 |
61666 |
|
رشد (%) |
- |
11/33 |
18/16 |
17/52 |
22/50 |
52/39 |
44/31 |
- |
||
|
علوم زیستی |
تعداد |
154 |
141 |
169 |
331 |
440 |
691 |
1443 |
3369 |
|
|
رشد (%) |
- |
44/8- |
85/19 |
85/95 |
93/32 |
04/57 |
83/108 |
- |
||
|
سهم از کل(%) |
29/5 |
63/3 |
75/3 |
83/4 |
27/4 |
81/4 |
65/7 |
- |
||
جایگاه کمّی، رشد و همچنین سهم تولید مقالات علمی هر یک از این کشورها در مجموع حوزههای علوم زیستی در مقایسه با کل حوزههای موضوعی این کشورها، در جدول 2 ارائه شده است. با توجه به این جدول، علاوه بر تعداد و رشد تولید مقالات علمی هر یک از این کشورها در کل حوزههای موضوعی علوم زیستی می‌توان به سهم تولید مقالات علمی علوم زیستی در کل مقالات حوزههای موضوعی این کشورها به تفکیک سالهای 2005 تا 2010 نیز پی برد. نتایج نشان می‌دهد که سهم تولید مقالات علمی در مجموعه حوزههای علوم زیستی در مقایسه با کل حوزههای موضوعی، ترکیه در رتبه اول، ایران در رتبه دوم و مالزی در رتبه سوم قرار دارد. بعلاوه درصد سهم تولید مقالات علمی ایران در حوزههای علوم زیستی در سالهای مورد مطالعه، از مالزی بیشتر و از ترکیه کمتر بوده است، ولی میزان تولید مقالات علمی ایران در حوزههای وابسته به علوم زیستی در طی سالهای مورد نظر، جز در سال 2007 که رشدی حدود 95 درصد داشته است، تفاوت زیادی ندارد.
یکی از نکته‌های جالب توجه در خصوص سهم کل این کشورها تفاوت سهم تولید مقالات علمی علوم زیستیِ این کشورها از کل مقالات علمی خود است.
جدول 3- سهم تولید علم هر یک از کشورهای مورد مطالعه از تولید مقالات علمی جهان، در پنج حوزۀ علوم زیستی در طی سالهای 1996 تا 2010
|
حوزههای علوم زیستی |
علوم زیستی و کشاورزی |
زیست‌شیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی |
ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی |
علوم اعصاب |
داروشناسی و سم‌شناسی |
|
|
کل جهان |
1635138 |
2579162 |
718381 |
423171 |
621527 |
|
|
ایران |
تعداد |
12781 |
12343 |
1867 |
178 |
3921 |
|
سهم جهانی |
78/0% |
48/0% |
26/0% |
04/0% |
63/0% |
|
|
مالزی |
تعداد |
7631 |
7416 |
3180 |
1286 |
1232 |
|
سهم جهانی |
47/0% |
29/0% |
44/0% |
30/0% |
20/0% |
|
|
ترکیه |
تعداد |
24064 |
26166 |
6457 |
3148 |
6597 |
|
سهم جهانی |
47/1% |
01/1% |
90/0% |
74/0% |
06/1% |
|
این سهم در بیشتر سالها برای کشور ترکیه قریب 6 درصد و برای کشور مالزی و ایران بین 4 الی 5 درصد بوده است. نکتۀ قابل توجه دیگر، حفظ روند نسبی رشد تولید مقالات علمی حوزههای وابسته به علوم زیستی در طی سالهای 2005 تا 2011 است، به طوری که هیچگاه این سهم بشدت کاهش یا افزایش نیافته است. این مطلب نیز می‌تواند به نوعی حاکی از پابرجا بودن میزان توجه به پژوهش های حوزههای وابسته به علوم زیستی و نیز اهمیت استراتژیک این حوزه‌ها در تمامی سالهای مورد مطالعه باشد (جدول 2). از شاخصهای دیگر نفوذ علمی کشورها، مقایسۀ سهم تولید مقالات علمی آنها نسبت به کل جهان است. بدیهی است هر چه میزان این سهم برای یک کشور بیشتر باشد، تا حد زیادی می‌توان انتظار داشت که آن کشور نفوذ علمی بیشتری را در آن حوزۀ موضوعی خاص در سطح بین‌المللی کسب کرده است.
با این حال، باید توجه داشت که این شاخص، تنها شاخص تعیین‌کنندۀ نفوذ علمی کشورها نیست و برای تعیین آن شاخصهای دیگری نیز وجود دارد که در ادامه برخی از آنها مورد توجه قرار خواهد گرفت.
به منظور ایجاد تصویری دقیق از سهم تولید مقالات علمی هر یک از کشورهای مورد مطالعه از کل مقالات جهان در حوزههای وابسته به علوم زیستی، این اطلاعات در جدول 3 ارائه شده است. در این جدول سهم هر یک از این سه کشور در انتشار مقالات پنج حوزه علوم زیستی، در فاصله سالهای 1996 تا 2010 مشخص شده است. این پنج حوزۀ وابسته به علوم زیستی شامل علوم زیستی و کشاورزی/ زیست‌شیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی/ ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی/ علوم اعصاب/ داروشناسی و سم‌شناسی است. بررسی‌ها حاکی از آن است که درکشورهای ایران، ترکیه و مالزی بیشترین میزان تولید مقالات علمی در حوزههای وابسته به علوم زیستی، به حوزه «علوم زیستی و کشاورزی» اختصاص داشته است و در خصوص ایران و ترکیه، کمترین آن مربوط به حوزه علوم اعصاب بوده است. این یافته اجمالاً نشان می دهد که بین اولویتهای جبهه‌های پژوهشی حوزههای خاص وابسته به علوم زیستی ایران در مقایسه با وضعیت این اولویتها در کل جهان نه تنها همسویی وجود ندارد، بلکه مؤید عکس حرکت آنهاست.
سهم نشریات بین‌المللی تحت پوشش هر یک از کشورهای ایران، ترکیه، مالزی در حوزههای علوم زیستی در پایگاه گزارش استنادی نشریات (JCR) از شاخصهای دیگر تولید مقالات علمی، کمیت نشریات بین‌الملی است. نتایج در مورد سهم نشریات بین‌المللی تحت پوشش هریک از کشورهای ایران،ترکیه، مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی در JCR بیانگر آن است که سهم نشریات علوم زیستیِ ترکیه در این پایگاه 9 نشریه و سهم نشریات ایرانی 5 نشریه بوده است. امّا کشور مالزی در هیچ یک از سالهای 2008 تا 2010 در پایگاه JCR هیچ نشریه‌ای نداشته است. از سویی دیگر، باید توجه داشت که دو کشور ایران و ترکیه نیز در طول سالهای 2008 تا 2009 همواره بر شمار نشریات تحت پوشش خود در آن پایگاه افزوده‌اند (جدول 4).
مقایسة نسبت استناد به مقالههای پژوهشگران حوزههای علوم زیستی ایران و پژوهشگران علوم زیستی در کشورهای ترکیه، مالزی در مورد نسبت استناد به مقالههای پژوهشگران، در بیشتر مواقع، بدون در نظر داشتن تعداد مقاله‌ها و تنها با اتکاء صِرف به تعداد کل استنادها نمی‌توان در خصوص کیفیت یا ضریب نفوذ مقاله‌ها قضاوت کرد.
از این رو، در این‌گونه موارد شاخص «نسبتِ استناد به مقاله» بر شاخص «تعداد استنادها» برتری دارد و می‌تواند به طور مؤثرتری بیانگر کیفیت و ضریب نفوذ مقالههای کشورها در سطح بین‌المللی باشد. مقایسۀ این نسبت برای سه کشور ترکیه، ایران و مالزی نشان می‌دهد که گرچه هر سۀ این کشورها در مقایسه با میانگین جهانی از نسبتِ استناد پائینی به مقالههای خود برخوردارند، اما در مقایسه، وضعیت کشور ترکیه از وضعیت ایران و مالزی بهتر است.
با وجود این، در حوزۀ «ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی» نسبتِ استناد به مقالههای کشور مالزی به نسبت آن در کشور ترکیه رسیده است. از سویی دیگر، مقایسۀ این نسبت در خصوص کشور ایران نشان می دهد که ایران در این زمینه از ترکیه و مالزی در وضعیت پائین‌تری قرار دارد. با وجود کمتر بودن تعداد مقالههای کشور مالزی در حوزۀ علوم زیستی، اما هر یک از این مقاله‌ها از تعداد استنادهای بیشتری نسبت به مقالههای ایران برخوردارند. بی‌تردید، یکی از مهمترین دلایل این امر را باید در همکاری‌های جدی تر مالزی با سایر کشورهای جهان جستجو کرد. چون استناد به مقالههای علمی تا حد زیادی به مبحث ارتباط علمی و همچنین به بحث دیده شدن مقاله‌ها بستگی دارد، به نظر می رسد همکاری‌های بین‌المللی عمیق مالزی در این زمینه نقشی محوری داشته است. به منظور آگاهی دقیق از میانگین جهانیِ نسبتِ استناد به هر مقاله در هر یک از زیرحوزه‌های اصلیِ علوم زیستی، جزئیات لازم در این خصوص بر اساس استناد به مقالههای دورۀ پانزده سالۀ 1996 تا 2011 آنها در جدول 5 ارائه شده است.
بعلاوه سهم استناد علوم زیستیِ کشورهای ایران، ترکیه و مالزی از کل استنادهای جهانی که به مقالههای این حوزه صورت می‌پذیرد، هیچگاه حتی به 1 درصد نیز نرسیده است. به عنوان مثال در حوزه علوم اعصاب، سهم جهانی استناد به مقالههای ایران از 07/0 درصد فراتر نرفته است. در این میان، ترکیه که در چشم‌انداز بیست سالۀ جمهوری اسلامی ایران و همچنین در نقشۀ جامع علمی کشور، از آن به عنوان یکی از کشورهای هدف نام برده شده است نیز در این زمینه، از شرایط چندان مطلوب‌تری نسبت به ایران برخوردار نیست. پیداست که این نکته حاوی پیامهای روشنی در خصوص هدف‌گذاریهای دقیق‌تر در برنامه‌های کلان کشور در خصوص اهداف منطقه‌ای است.
علاوه بر این، مقایسۀ جدول 6 با جدول 5 در خصوص نسبتِ استناد به مقاله و بویژه مقایسۀ آن با جدول 3، که پیش‌تر در خصوص تعداد مقالههای هر یک از کشورها در حوزههای وابسته به علوم زیستی ارائه شد، می‌تواند نتایج مفیدی دارد؛ به طوری که ایران در حوزۀ «علوم اعصاب» با تنها 04/0 درصد از تولید مقالات علمی در جهان، در زمینۀ استناد به مقالههای این حوزه تنها از 07/0 درصد سهم جهانی برخوردار است.
جدول 4- مقایسة نشریات بین‌المللی تحت پوشش کشورهای مورد مطالعه در پایگاه JCR در حوزههای وابسته به علوم زیستی
به تفکیک سالهای 2008 تا 2011
|
سال کشور |
|
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
|
ایران |
تعداد |
2 |
4 |
5 |
8 |
|
رشد (%) |
- |
100 |
25 |
60 |
|
|
ترکیه |
تعداد |
1 |
4 |
9 |
6 |
|
رشد (%) |
- |
300 |
125 |
33/33- |
|
|
مالزی |
تعداد |
0 |
0 |
0 |
2 |
|
رشد (%) |
- |
- |
- |
- |
جدول 5- نسبتِ استناد به هر مقاله در هر یک از کشورهای مورد مطالعه در مقایسه با میانگین جهانی در پنج حوزۀ علوم زیستی
در طی سالهای 1996 تا 2011
|
حوزههای علوم زیستی |
علوم زیستی و کشاورزی |
زیست‌شیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی |
ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی |
علوم اعصاب |
داروشناسی و سم‌شناسی |
|
میانگین جهانی |
23/10 |
00/19 |
22/18 |
62/21 |
14/10 |
|
ایران |
13/3 |
48/6 |
04/5 |
10/6 |
81/5 |
|
مالزی |
85/5 |
65/4 |
06/9 |
69/6 |
51/5 |
|
ترکیه |
29/5 |
77/8 |
26/9 |
28/8 |
08/8 |
جدول 6- سهم کل استنادهای هر یک از کشورهای مورد مطالعه از کل استنادهای جهان، در پنج حوزۀ علوم زیستی در طی سالهای 1996 تا 2010
|
حوزههای علوم زیستی |
علوم زیستی و کشاورزی |
زیست‌شیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی |
ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی |
علوم اعصاب |
داروشناسی و سم‌شناسی |
|
|
کل جهان |
16727038 |
49001921 |
13087836 |
9150033 |
6302411 |
|
|
ایران |
تعداد |
34180 |
60153 |
13640 |
6764 |
19199 |
|
سهم جهانی |
20/0% |
12/0% |
10/0% |
07/0% |
30/0% |
|
|
مالزی |
تعداد |
33081 |
28962 |
13959 |
1124 |
5621 |
|
سهم جهانی |
20/0% |
06/0% |
11/0% |
01/0% |
09/0% |
|
|
ترکیه |
تعداد |
107661 |
178017 |
48571 |
24680 |
46722 |
|
سهم جهانی |
64/0% |
36/0% |
37/0% |
27/0% |
74/0% |
|
جدول 7- مقایسه رتبه جهانی 10 سالۀ کشورها در پایگاه ESI، بر اساس نسبتِ استناد به هر مدرک علمی (طی دورۀ تقریبی 10 سالۀ اوّل ژانویه 2000 تا 30 ژوئن 2010)، در حوزههای وابسته به علوم زیستی
|
ردیف |
حوزۀ موضوعی |
ایران |
ترکیه |
مالزی |
|||
|
سهم هر مدرک |
رتبه |
سهم هر مدرک |
رتبه |
سهم هر مدرک |
رتبه |
||
|
1 |
زیست‌شناسی و زیست‌شیمی |
60/4 |
93 |
69/6 |
75 |
71/4 |
126 |
|
2 |
ایمنی‌شناسی |
03/6 |
91 |
47/7 |
89 |
09/7 |
87 |
|
3 |
میکروب‌شناسی |
20/3 |
89 |
83/4 |
87 |
91/3 |
82 |
|
4 |
زیست‌شناسی مولکولی و ژنتیک |
93/5 |
90 |
90/12 |
64 |
21/6 |
88 |
|
5 |
علوم اعصاب و رفتار |
29/5 |
79 |
72/6 |
73 |
44/5 |
78 |
|
6 |
داروشناسی و سم‌شناسی |
21/5 |
79 |
89/7 |
52 |
52/5 |
72 |
|
7 |
همۀ حوزههای موضوعی |
03/4 |
133 |
88/4 |
121 |
22/4 |
130 |
جایگاه دانشگاه‌های برتر هر کدام از کشورهای ایران، ترکیه، مالزی در حوزههای علوم زیستی در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی برای ترسیم روشن‌تر جایگاه جهانیِ حوزههای وابسته به علوم زیستیِ کشورهای مورد مطالعه، از نظر «نسبتِ استناد به هر مدرک علمی»، سهم استناد به هر مدرک و همچنین رتبۀ جهانیِ هر کشور بر اساس رتبه‌بندیِ پایگاه ESI در جدول 7 ارائه شده است.
مقایسۀ این رتبه برای سه کشور ایران، ترکیه و مالزی گویای این واقعیت است که گرچه ترکیه از این نظر نسبت به ایران و مالزی جایگاه جهانی بهتری را نشان می دهد، اما هیچگاه رتبه‌های جهانی ترکیه در این زمینه از 52، که به «داروشناسی و سم‌شناسی» مربوط می شود فراتر نرفته است. نکتۀ حائز اهمیت دیگر در این جدول، در مطابقت با مطالب پیش گفته در خصوص نسبتِ استناد به مقالههای مالزی، بازهم بهتر بودن سهم استناد به مقالههای مالزی در مقایسه با ایران است، یعنی آن کشور در بیشتر حوزههای وابسته به علوم زیستی در مکان‌های بهتری نسبت به ایران جای دارد و در مجموع حوزه‌ها نیز در مکان یکصد و سی‌ام قرار دارد در حالی که رتبۀ جهانی ایران در این زمینه 133 بوده است.
کیفیت مقالات علمی بین‌المللی هر یک از کشورهای ایران، ترکیه، مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی بر اساس شاخص هرش یکی دیگر از شاخصهای مورد استفاده در این پژوهش برای ارزیابی مقایسه ای کیفیت مقالات علمی بین‌المللی هر یک از کشورهای ایران، ترکیه و مالزی، شاخص هرش است. شاخص هرش نتیجۀ تعادل بین تعداد انتشارات و تعداد استنادها به ازای هر مقاله است. این شاخص در واقع محققان تأثیر‌گذار را از آن‌هایی که صرفاً تعداد زیادی مقاله منتشر می‌کنند متمایز می‌کند و در مقایسۀ محققان با حیطه کاری یکسان کاربرد دارد. این شاخص معادل ضریب تأثیر برای محققان محسوب می‌شود (3).
بر اساس شاخص هرش در حوزههای وابسته به علوم زیستی، یافته‌ها نشان داد که شاخص هرش ایران در این حوزه برابر 67 بوده است،این بیان بدان معناست که تعداد 67 مدرک علمی بین‌المللی ایران در این حوزه، حداقل دارای 67 استناد بوده‌اند. این در حالی است که شاخص هرش کشور مالزی بیانگر این است که تعداد 41 عنوان از مدارک علمی بین‌المللی آن کشور در این حوزه، حداقل دارای 41 استناد بوده است. علاوه بر این، شاخص هرش ترکیه نشان‌دهندۀ این است که تعداد 77 مدرک علمی آن کشور، حداقل دارای 77 استناد بوده‌اند.
نمودار1- شاخص هرش کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در حوزه زیست شیمی در سالهای 1996-2011
به همین ترتیب، شاخص هرش کشورهای مورد مطالعه در حوزۀ «زیست‌شیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی» حاکی از آن است که ایران در طول دورۀ 15 سالۀ 1996 تا 2010، دارای 80عنوان مدرک علمی بین‌المللی در آن حوزه بوده است که توانسته‌اند حداقل 80 استناد کسب کنند. این رقم برای مالزی 59 و برای ترکیه 189 است.
نمودار2- شاخص هرش کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای زیست‌شیمی، ژنتیک و زیست‌شناسی مولکولی در سالهای 1996-2011
بعلاوه، شاخص هرش در حوزۀ «داروشناسی و سم‌شناسی»، برای ایران، 49 است که بدین معناست که ایران در طول دورۀ 1996 تا 2010 در حوزۀ «داروشناسی و سم‌شناسی»، حداقل دارای 49 عنوان مدرک علمی بوده است که توانسته‌اند حداقل 49 استناد دریافت کنند. بر پایه شاخص هرش، کشورها و مناطق جغرافیایی مورد مطالعه در حوزۀ «ایمنی‌شناسی و میکروب‌شناسی»، با توجه به اطلاعاتِ مربوط به سالهای مورد مطالعه، 39، 48، 62 عنوان مدرک علمی توانسته‌اند حداقل 41 استناد دریافت کنند و در نتیجه شاخص هرش به ترتیب برای ایران، مالزی و ترکیه 39، 48، 62 است.
نمودار3- شاخص هرش کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای داروشناسی و سم‌شناسی در سالهای 1996-2011
در مورد جایگاه دانشگاه‌های برتر هر یک از سه کشور مورد مطالعه بر اساس رتبه‌بندی سایمگو، شانگهای و کیو اِس بررسی شدند. نظام رتبه‌بندی سایمَگو یکی از نظام‌های رتبه‌بندی است که داده‌های مورد نیاز خود را از پایگاه اسکوپوس تأمین می‌کند و پس از نرمال‌سازی، آن را مورد استفاده قرار می‌دهد. براین اساس درمورد کشور ایران، ترکیه و مالزی دانشگاه‌های برتر در جدول 8، 9، 10 ارائه شده است. بر اساس اطلاعات موجود دانشگاه تهران از کشور ایران به عنوان اولین دانشگاه در کشور و رتبه منطقه‌ای 6 و رتبۀ جهانی 482 است. در کشور ترکیه دانشگاه هاسِتِپ دارای رتبه اول، و در منطقه و جهان به ترتیب دارای رتبه 116 و 328 است. که در مقایسه با کشور ایران از رتبه جهانی بهتری برخوردار است. دانشگاه مالایا نیز رتبه اول را در کشور مالزی داراست و رتبه 90 منطقه و 533 جهانی متعلق به این کشور است که در مقایسه با دو کشور ایران و ترکیه از رتبه پایین‌تری برخوردار است.
نظام رتبه‌بندی دیگر، نظام شانگهای است که دانشگاهها را
بر اساس شاخصهای چندگانۀ دانشگاهی یا عملکرد پژوهشی، نظیر دانش‌آموختگان و تعداد کارکنان (پژوهشگران) برندۀ جایزۀ نوبل یا مدال‌های حوزههای تخصصی، پژوهشگران دارای مقالههای پراستناد (Highly Cited)، مقالههای منتشر شده در نشریات Nature و Science، مقالههای نمایه شده در نمایه‌های استنادی مهم و سرانۀ عملکرد دانشگاهی یک مؤسسه، رتبه‌بندی می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که رتبة دانشگاه‌های منطقة خاورمیانه در این نظام به طورمعنی‌داری رو به بهبود گذاشته است. دانشگاه استانبول از کشور ترکیه و دانشگاه تهران از کشور ایران، در میان رتبه‌های 400 تا 500 قرار گرفته‌اند. گفتنی است که دانشگاه تهران، تنها دانشگاه ایرانی حاضر در این سیاهه است که از سال 2009 در کنار 500 دانشگاه برتر جهان قرار گرفته است. این دانشگاه در سال 2009 در میان رتبه‌های 402 تا 501 و در سال 2010 در میان دانشگاه‌های دارای رتبة 401 تا 500 جای گرفته است.
جدول 8- جایگاه دانشگاهها و مؤسسه‌های ایران در حوز‌های وابسته به علوم زیستی، بر اساس رتبه‌بندی سایمگو
|
ردیف |
نام دانشگاه/ مؤسسه |
تعداد مدرک علمی |
رتبۀ کشوری |
رتبۀ منطقه‌ای |
رتبۀ جهانی |
|
1 |
دانشگاه تهران |
1460 |
1 |
6 |
482 |
|
2 |
دانشگاه علوم پزشکی تهران |
1246 |
2 |
8 |
551 |
|
3 |
دانشگاه تربیت مدرس |
931 |
3 |
11 |
718 |
|
4 |
دانشگاه شیراز |
585 |
4 |
20 |
1045 |
|
5 |
دانشگاه علوم پزشکی شیراز |
466 |
5 |
23 |
1227 |
|
6 |
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی |
454 |
6 |
25 |
1242 |
|
7 |
دانشگاه شهید بهشتی |
411 |
7 |
29 |
1322 |
|
8 |
دانشگاه فردوسی مشهد |
360 |
8 |
33 |
1426 |
|
9 |
انستیتو پاستور ایران |
348 |
9 |
35 |
1453 |
|
10 |
دانشگاه علوم پزشکی تبریز |
328 |
10 |
39 |
1497 |
دانشگاهها بر اساس نظام رتبه‌بندی کیو اِس نیز مورد بررسی قرار گرفتند. در نظام رتبه‌بندی «کیو اِس» نیز مانند نظام رتبه‌بندی شانگهای، به بالاترین دانشگاه نمرۀ 100 داده شده، نمرۀ بقیۀ دانشگاهها به عنوان سهمی از 100 مشخص می‌شود.
بررسی‌ها نشان می دهد که در رتبه‌بندی سال 2010 دانشگاه‌های جهان توسط «کیو اِس»، 100 دانشگاه برتر به 22 کشور جهان و 200 دانشگاه برتر به 29 کشور جهان تعلق دارند که هیچ یک از دانشگاه‌های کشورهای مسلمان در این بین اینها حضور ندارند.
جدول 9- جایگاه دانشگاهها و مؤسسه‌های ترکیه در حوزههای وابسته به علوم زیستی، بر اساس رتبه‌بندی سایمگو
|
ردیف |
نام دانشگاه/ مؤسسه |
تعداد مدرک علمی |
رتبۀ جهانی |
رتبۀ منطقه‌ای |
رتبۀ کشوری |
|
1 |
Hacettepe University |
2058 |
328 |
116 |
1 |
|
2 |
Ankara University |
1871 |
369 |
134 |
2 |
|
3 |
Istanbul University |
1777 |
388 |
143 |
3 |
|
4 |
Ege University |
1459 |
483 |
184 |
4 |
|
5 |
Ondokuz Mayis University |
1244 |
552 |
208 |
5 |
|
6 |
Gazi University |
1165 |
588 |
222 |
6 |
|
7 |
Ataturk University |
1012 |
673 |
250 |
7 |
|
8 |
Cukurova University |
906 |
731 |
268 |
8 |
|
9 |
Uludag University |
777 |
821 |
299 |
9 |
|
10 |
Erciyes University |
705 |
897 |
330 |
10 |
جدول 10- جایگاه دانشگاهها و مؤسسه‌های مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی، بر اساس رتبه‌بندی سایمگو
|
ردیف |
نام دانشگاه/ مؤسسه |
تعداد مدرک علمی |
رتبۀ جهانی |
رتبۀ منطقه‌ای |
رتبۀ کشوری |
|
1 |
University of Malaya |
1290 |
533 |
90 |
1 |
|
2 |
Science University of Malaysia |
1109 |
618 |
113 |
2 |
|
3 |
Putra University |
1087 |
627 |
115 |
3 |
|
4 |
National University of Malaysia |
566 |
1072 |
237 |
4 |
|
5 |
University Malaysia Sabah |
147 |
2030 |
463 |
5 |
|
6 |
MARA University of Technology |
125 |
2134 |
492 |
6 |
جدول 11- رتبۀ دانشگاه‌های کشورهای مسلمان جهان در رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌های برترِ QS2010 در مقیاس جهانی، به تفکیک پنج حوزۀ موضوعی و در کل حوزه‌ها (کلی)
|
حوزۀ موضوعی کشور |
تمام حوزههای موضوعی (کلی)، تعداد کل رتبه‌ها: +601 |
هنر و علوم انسانی، تعداد کل رتبه‌ها: 296 |
علوم زیستی و زیست‌پزشکی، تعداد کل رتبه‌ها: 300 |
علوم طبیعی، تعداد کل رتبه‌ها: 300 |
علوم اجتماعی، تعداد کل رتبه‌ها: 299 |
فنّاوری اطلاعات و مهندسی، تعداد کل رتبه‌ها: 299 |
|
ترکیه |
332، 450-401، 450-401، 450-401، 450-401، 500-451، +601، +601 |
- |
=230، =257، =285 |
=251، =263، 275، 285 |
=224، =252 |
=129، =185، =214، =240 |
|
مالزی |
207، 263، 309، 319، 365 |
238، =287 |
=123، =144، =181، =189، 201 |
=216، =280، =290 |
195، =204، 218، =241 |
=164، =223، =240، =274، =292 |
|
ایران |
450-401، 550-501 (دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی شریف) |
- |
=257، =257 (دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران) |
290 (دانشگاه تهران) |
- |
178، =183 (دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی شریف) |
گرچه در بین 200 دانشگاه برتر جهان که توسط QS در سال 2010 ارائه شده است هیچ یک از دانشگاه‌های کشورهای مسلمان دیده نمی‌شوند، اما مندرجات جدول زیر حاکی از آن است که در میان رتبه‌های پس از 200، برخی از دانشگاه‌های کشورهای مسلمان حضور دارند. یافته‌ها بیانگر آن است که در مجموع 11 کشور مسلمان در رتبه‌بندی‌های دانشگاه جهان در 2010QS حضور داشته‌اند که در این میان سهم دانشگاه‌های کشورهای مالزی، ترکیه بیشتر از کشور ایران است. از سویی دیگر، طبق داده های جدول 11 در رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌های برتر جهان، در تمامی حوزههای موضوعی تنها دو دانشگاه «تهران» و «صنعتی شریف» توانسته‌اند به ترتیب در ردیف‌های 450-401 و 550- 501 در کنار دانشگاه‌های برتر جهان قرار گیرند.
بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها
در مجموع با توجه به مطالعات انجام شده در این پژوهش، جمع‌بندیِ نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای ایران در حوزۀ علوم زیستی، در مقایسه با کشورهای ترکیه و مالزی را می‌توان چنین بیان کرد که در توزیع مقالات علمی بین‌المللی کشورها در حوزه های وابسته به علوم زیستی گرچه مالزی به لحاظ تعداد مقالات علمی نسبت به سایر کشورهای مورد مطالعه از سهم کمتری برخوردار است، اما در کل ایران در این زمینه نسبت به این کشورها رشد بیشتری داشته است. نکتۀ قابل تأمل دیگر، حفظ شدن روند نسبی رشد تولید مقالات علمی حوزههای وابسته به علوم زیستی در طی سالهای 2005 تا 2011 است؛ یعنی هیچگاه این سهم بشدت کاهش یا افزایش نیافته است. این مطلب نیز می‌تواند به نوعی حاکی از پابرجا بودن میزان توجه به پژوهشهای حوزههای وابسته به علوم زیستی و همچنین، اهمیت راهبردی این حوزه‌ها در تمامی این سالها در کشورهای مورد مطالعه باشد . در خصوص کشورهای ایران، ترکیه و مالزی باید اعتراف کرد که در بین حوزههای وابسته به علوم زیستی بیشترین میزان تولید مقالات علمی این کشورها به حوزه «علوم زیستی و کشاورزی» اختصاص دارد و در خصوص ایران و ترکیه، کمترین آن مربوط به حوزه علوم اعصاب بوده است.
بررسی توزیع تولید مقالات علمی علوم زیستی هر یک از کشورهای مورد مطالعه در 52 حوزۀ فرعی زیرمجموعۀ علوم زیستی نشان می‌دهد که به طور خاص، بیشترین سهم تولید مقالات علمی ایران، ترکیه و مالزی در حوزههای وابسته به علوم زیستی، در زیرحوزه Diffusion بوده است. در مقابل، دو کشور ایران و مالزی و البته در برخی از موارد حتی ترکیه، در بعضی از حوزههای وابسته به علوم زیستی نظیر Bioartificial Organs, Biocatalysis, Bioelectric Energy sources, Bioethical Issues, Bioethics, Psychology Biofeedback, Biological Evolution, Biological Makers, Biological Phenomena, Biological Psychiatry, Chronobiology Discipline هیچ مقاله علمی بین‌المللی نداشته، یا سهم بسیار ناچیز داشته اند.
بر اساس رده‌بندیِ موضوعیِ سایمَگو نیز بسیاری از زیرحوزه‌های علوم زیستی در کشور ایران، ترکیه و مالزی سهم تولید علم جهانی کمتر است. بنابراین، به طور مشخص، ضروری است که با هدف تقویت سهم هر یک از کشورهای ایران، ترکیه و مالزی در برخی از حوزههای وابسته به علوم زیستی، اقدامات مؤثرتری صورت پذیرد. مهمترین این زیرحوزه‌ها عبارتند از:Behavioral Neurosciences, ,Biological Psychiatry, Cellular & Molecular, Neurosicences, Cognitive Neurosciences, Developmental Neurosciences, Endocrine and Autonomic Systems, Sensory Systems, Cancer Research, Aging, Developmental Biology, Clinical Biochemistry,
بعلاوه مطالعات این پژوهش گواه آن است که سهم استناد به مقالههای علوم زیستیِ کشورهای ایران، ترکیه و مالزی از کل استنادهای جهانی که به مقالههای این حوزه صورت می‌پذیرد، هیچگاه حتی به 1 درصد نیز نرسیده است.
بر اساس رتبه‌بندیِ پایگاهESI، مقایسۀ این رتبه برای سه کشور ایران، ترکیه و مالزی گویای این واقعیت است که گرچه ترکیه از این نظر نسبت به ایران و مالزی جایگاه جهانی بهتری نشان می دهد، اما هیچگاه رتبه‌های جهانی ترکیه در این زمینه از 52 که مربوط به «داروشناسی و سم‌شناسی» است فراتر نرفته است. نکتۀ حائز اهمیت دیگر که البته با مطالبی که پیش‌تر در خصوص نسبتِ استناد به مقالههای مالزی گفته شده مطابقت دارد، بازهم بهتر بودن سهم استناد به مقالههای مالزی در مقایسه با ایران است، به طوری که آن کشور توانسته است در بیشتر حوزههای وابسته به علوم زیستی در مکان‌های بهتری نسبت به ایران جای گیرد و در مجموع حوزه‌ها نیز در مکان یکصد و سی‌ام قرار گیرد و حال آن که رتبۀ جهانی ایران در این زمینه، 133 بوده است.
بررسی آخرین رتبه‌بندی دانشگاهها و مؤسسه‌های آموزش عالی جهان در حوزههای علوم زیستی توسط سایمَگو حاکی از آن است که تعداد 29 دانشگاه و مؤسسۀ ایرانی توانسته‌اند در این رتبه‌بندی‌ها حائز رتبه‌های جهانی شوند. این در حالی است که این سهم برای ترکیه 47 دانشگاه، برای مالزی 6 دانشگاه بوده است. همچنین بررسی آخرین رتبه‌بندی دانشگاهها و مؤسسه‌های آموزش عالی جهان توسط شانگهای نشان می‌دهد که دانشگاه استانبول از کشور ترکیه و دانشگاه تهران از کشور ایران، به عنوان تنها دانشگاه ایرانیِ حاضر در این رتبه‌بندی، در میان رتبه‌های 400 تا 500 قرار گرفته‌اند.
بررسی آخرین رتبه‌بندی QS در سال 2010 در حوزۀ علوم زیستی و پزشکی حاکی از این است که 3 دانشگاه از کشور ترکیه، 2 دانشگاه از ایران (دانشگاه های تهران و علوم پزشکی تهران) و 5 دانشگاه از کشور مالزی در میان 300 دانشگاه برتر جهان قرار گرفته‌اند.
بنابراین، در مجموع در بُعد همکاری‌های علمی، باید همکاری با کشورهایی که سهم عمده‌ای از تولید علم حوزۀ علوم زیستی جهان را در جبهه‌های اصلی پژوهش آن حوزه در اختیار دارند افزایش یابد. این همکاری می‌تواند زمینه‌های بهبود کیفیت مقالههای علمی و همچنین افزایش ضریب نفوذ علمی ایران را در سطح بین‌المللی به همراه داشته باشد.
با توجه به اینکه در بخشهایی از این پژوهش نیز عنوان شد که حوزۀ علوم زیستی یکی از حوزههای اولویت‌دارِ بیشتر کشورهای پیشروی جهان به شمار می رود، کمتر بودن شتاب رشد این پژوهشها و همچنین کمتر بودن سهم این پژوهش ها در کشورهای ترکیه، ایران و مالزی قابل توجیه نیست و نیازمند تأمل جدی است. با توجه به اینکه قرار داشتن تولید مقالات علمی کشورها در حوزههای اولویت‌دار آنها به عنوان یکی از شاخصهای توسعه‌یافتگی علمی محسوب می‌شود، افزایش رشد کل تولید مقالات علمی یک کشور هنگامی می‌تواند پیامهای مثبتی را به ذهن منتقل کند که با رشد تولید مقالات علمی در حوزههای اولویت‌دار آن کشور مطابقت داشته باشد. به بیانی دیگر، کمیّت و رشد تولید مقالات علمی یک کشور به تنهایی گویای مثبت بودن حرکت علمی یک کشور محسوب نمی‌شود، بلکه باید ثابت شود که این رشد دقیقاً در حوزه‌هایی صورت گرفته است که جزء اولویتهای سیاست علمی آن کشور بوده است. ایجاد توازن در بین آموزش‌گرایی بودجه‌های آموزش عالی و پژوهش‌گرایی این بودجه‌ها در حوزههای علوم زیستی، به منظور تقویت بخش پژوهش در علوم زیستی، هم‌زمان با ارتقاء بخش آموزش این حوزه ضرورت دارد.
بنابراین می توان چنین نتیجه‌گیری کرد که که در زمینه سنجش ابعاد گستردۀ علم و فناوری در حوزههای موضوعیِ خاص ایران، مشکل اصلی فقدان داده‌های مربوطه است که در قالب گزارش‌های آماری موجود است. این مشکل باعث شده که اظهار نظر در خصوص وضعیت واقعی علم و فناوری و عناصر دخیل در نظام تحقیق و توسعه کشور با دشواری‌های فراوان همراه باشد. بنابراین ایجاد سازوکاری برای گردآوری و تجزیه و تحلیل آمارهای مرتبط با علم و فناوری در حوزۀ علوم زیستی به عنوان یک ضرورت باید در دستور کار قرار گیرد.
پیشنهادهای پژوهش
با توجه به یافته‌های این پژوهش و همچنین با برقراری پیوند میان آن با یافته‌های پژوهشهای قبلی، بویژه اسناد پشتیبان نقشۀ جامع علمی کشور راهبردهای ارتقای رقابت‌پدیر علم و فناوری ایران در حوزۀ علوم زیستی به همراه راهکارهای مربوطه ارائه می‌شود:
- بازنگری و بهبود نظام سیاست‌گذاری، مدیریّت و نظارت علم و فنّاوری علوم زیستی با رویکرد تقاضامحوری،
- پویاسازی، اصلاح و تنوّع‌بخشی نظام تأمین مالی علم و فنّاوری در حوزۀ علوم زیستی،
- توسعۀ زیرساخت‌های علم و فنّاوری و رقابت‌پذیری در فنّاوری‌های نوین و کلیدیِ علوم زیستی،
- تغییر بنیادین آموزش‌محوری در نظام آموزش عالی به آموزش، پژوهش و کارآفرینی در علوم زیستی،
- رقابت‌پذیریِ نظام آموزش و پژوهش ملّی با تأکید بر حوزههای اولویّت‌دارِ علم و فنّاوریِ زیستی در سطح منطقه‌ای و جهانی و معماریِ نظام پژوهشی در دولت- دانشگاه- بنگاه،
- توسعۀ متوازن درون‌دادها و برون‌دادهای حوزۀ علوم زیستی در نظام علم و فنّاوری کشور ،
- ارتقای سطح کیفیّت و بالا بردن میزان اثربخشی و بهره‌وری برنامه‌های آموزشی کشور در حوزۀ علوم زیستی.
سپاسگزاری
از انجمن زیست شناسی ایران و معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری به خاطر پشتیبانی مالی و معنوی در انجام این پژوهش تشکر می شود.
)
دوره 1، شماره 1
تیر 1396صفحه 67-79
- تاریخ دریافت: 20 بهمن 1395
- تاریخ بازنگری: 20 شهریور 1395
- تاریخ پذیرش: 20 شهریور 1395