توسعه ساختار آموزش زیست شناسی با استفاده از نقشه های مفهومی

حسین فراست^*

تهران، دانشگاه فرهنگیان، گروه علوم پایه

چکیده

بهره‌گیری از نقشه مفهومی به ‌شکل یک ابزار دو یا چند بعدی دارای طرح به عنوان یک روش  آموزشی مهم از مهارت های مهم معلمان است که ارتباط، روابط و توالی مفاهیم را به شیوه‌ای روشن ارائه می‌دهد. این مطالعه قابلیت اجرا و استفاده از نقشه مفهومی را در تدریس مباحث زیست شناسی نشان می‌دهد. بدین منظور موضوعاتی از مباحث زیست شناسی انتخاب و قابلیت تدریس آنها با استفاده از انواع نقشه‌های مفهومی معمولی و ویژه در آموزش درس زیست شناسی بیان شده است. جامعه آمـاری شامل تمـام کتابهـای زیست شناسی در مقطع متوسطه دوم رشته علوم تجربی است. روش تحقیــق در ایــن پژوهـش توصیفـی و با استفاده از مطالعات اسنادی، محتوی سایت های فراهم کننده راه حل های آموزشی و استفاده از تجربیات شخصی انجام شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد نقشه‌های مفهومی معمولی (شامل شش نوع اصلی عنکبوتی، سلسله مراتبی، جریانی، چرخه ای، جدولی و سیستمی) و نقشه های مفهومی ویژه (شامل سه نوع مناظر تصویری، سه یا چند بعدی و ماندالا) قابلیت اجرا در آموزش زیست شناسی را دارد. نتایج پژوهش ها حاکی از آن است که ارائه آموزش مبتنی بر نقشه مفهومی در مقایسه با روش‌های مرسوم می تواند در درک و کاربست مطالب تأثیر مثبتی داشته باشد. از طرفی به دلیل تنوع موضوعات علمی، استفاده از شیوه‌های متفاوت نقشه‌های مفهومی باعث بهبود فعالیت های یاددهی- یادگیری شده، کارآیی و اثربخشی نظام آموزشی را افزایش خواهد داد.

کلیدواژگان: نقشه مفهومی، یادگیری ، تدریس زیست شناسی.

* نویسنده مسئول، پست الکترونیکی: Hussein.Farasat@gmail.com

مقدمه

نقشه مفهومی و ترسیم آن، یکی از روش‌های سازماندهی محتوی دروس آموزشی است و ابزاری مفید برای بهبود بخشیدن به یادگیری معنادار و پردازش اطلاعات است. نقشه‌های مفهومی با ارائه نمایی کامل از محتوی آموختنی به یادگیرندگان کمک می‌کند تا از جزئیات درس درک بهتری داشته، پردازش  اطلاعات را تسهیل کنند. نقشه برداری مفهومی به طور مکرر در ادبیات به عنوان ابزاری توصیف شده است که می تواند پشتیبانی و یادگیری دانش آموزان را در کلاس های علوم تقویت کند (کینچین، 2001) و به فراگیران کمک می کند تا ایده های پیچیده را درک کنند ( ولدامانول، 2020). نقشه مفهومی یک ابزار کمک‌آموزشی است که ارتباط، روابط و توالی مفاهیم را به شیوه‌ای واضح ارائه می‌کند. این کار گسترش و تعمیق دانش، طریقه درک روابط و رسیدن از یک رابطه به رابطه‌ای دیگر را به شاگردان می‌آموزد (داوسون[1]، 1993).در نقشه مفهومی، مفاهیم و اطلاعات به‌گونه‌ای سازمان یافته در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. درمجموع، نقشه های مفهومی به فراگیران اجازه می دهد تا به طور عمیق درباره موضوعات علمی فکر کنند و از آنچه می آموزند درک بهتر و سازماندهی شده تری داشته باشند و ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات برای فراگیران کارآمدتر باشد. نقشه های مفهومی ابزار قابل دسترسی برای معلمان به شمار می آیند چرا که آنها اطلاعاتی را برای درک بهتر دانش آموزان فراهم می کنند. معلمان می توانند امتحان کنند که یک دانش آموز از طریق مشاهده نقشه مفهومی چه میزان موضوع علمی را درک کرده است (یو وین[2]، 2005). آموزش مراحل و به کارگیری استفاده از نقشه مفهومی توسط معلمان، دانش آموزان و دانشجویان می تواند علاوه بر جمع بندی مطالب، تسهیل یادسپاری و پرورش خلاقیت، یادگیری مستقل و تفکر انتقادی را در فراگیران سبب می شود (لوک، 2014). توسعه و رشد انسانی نیازمند خلاقیت و تغییر الگوهای معمولی ذهن است. برای ارتقای خلاقیت در تدریس و ایجاد انگیزه در فراگیران تکنیک‌های متفاوتی وجود دارد که یکی از آنها استفاده از نقشه های مفهومی است. بهترین محیط برای استفاده از نقشه های مفهومی محیط های آموزشی به ویژه مدرسه و دانشگاه است. هدف از انجام این پژوهش معرفی برخی از مباحث زیست شناسی با قابلیت آموزش آنها از راه نقشه مفهومی، و سپس معرفی مدل هایی برای استفاده از نقشه های مفهومی در آموزش درس زیست شناسی است.   

بیان مسئله و ضرورت تحقیق

استفاده از نقشه مفهومی به عنوان راهبردی آموزشی نخستین بار توسط نواک[3] در اوایل دهة 1980م آغاز شد. نقشه مفهومی برگرفته از مفهوم پیش‌سازمان‌دهنده نظریه یادگیری معنادار کلامی آزوبل[4] است که در آن بر نقش دانش قبلی فراگیر بر یادگیریهای معنادار بعدی تأکید بسیار می شود. براساس نظریه آزوبل مهمترین عامل مؤثر در یادگیری، یادگیریهای قبلی هستند. یادگیری معنادار زمانی رخ می‌دهد که شخص آگاهانه دانش جدید را به مطالبی که از پیش می‌دانسته است، ربط دهد. زمانی که یادگیری معنادار رخ می‌دهد، در کل ساختار شناختی تغییراتی به وجود می‌آید که آن هم سبب تغییر مفاهیم موجود و هم تغییر ارتباطهای موجود میان آنها می‌شود. به همین جهت است که یادگیری معنادار از یادداری و قدرت تعمیم بیشتری نسبت به یادگیری غیرمعنادار یا حفظی برخوردار است که به آسانی و سریع فراموش می‌شود. در یادگیری غیرمعنادار اطلاعات صرفاً بدون ارتباط با ساختار شناختی به حافظه سپرده می‌شود.

کتاب‌های درسی یکی از عمده‌ترین شکل‌های ارائه آ‌موزش در تمام سطوح تحصیلی است. در تعیین میزان یادگیری، توانایی یادآوری محتوای کتاب‌های درسی، تعیین نکته‌های اصلی و برقرار کردن ارتباط بین این نکته‌ها اهمیت زیادی دارد. نقشه های مفهومی می توانند ذاتاً در آموزش اهمیت ویژه ای داشته باشند. یکی از رویکردهای جدید آموزشی که ارتباط بسیار نزدیک با فلسفه ساخت‌گرایی دارد استفاده از نقشه مفهومی در مرحله‌های مختلف آموزش، از طرح و تهیه محتوی و برنامه درسی گرفته تا مرحله اجرا و ارزشیابی آنهاست (مارنگوس[5]، 2000(.

تنوع گرایش های مختلف زیست‌شناسی از جمله  بیوسیستماتیک جانوری و گیاهی، فیزیولوژی جانوری و گیاهی، بیوشیمی، ژنتیک‌ و میکروبیولوژی و بالا بودن حجم اطلاعات در هر یک از این گرایش ها یک مشکل عمده در آموزش و یادسپاری آنها قلمداد می شود. از طرفی بیشترین محتوای آموزشی مربوط به هر یک از این گرایش ها در کتاب های درسی هر دوره آموزشی در سطح دانش متمرکز شده است (مهدیان و همکاران، 2002). با توجه به این که در طی هر دوره آموزشی معمولا از فراگیر انتظار می رود که حجم زیادی از مطالب را به خاطر بسپارد نداشتن فرصت کافی برای مطالعه می تواند باعث ایجاد استرس در میان فراگیران شود (بخشی و محمدی، 2002). در این موارد است که نقشه مفهومی می تواند به عنوان یک ابزار کمک‌آموزشی ارتباط، روابط و توالی مفاهیم را به شیوه‌ای واضح ارائه ‌کند تا طیف وسیعی از محتوای آموزشی در قالب یک نمودار به فراگیر ارائه شده و امکان یادگیری، یادسپاری و یادآوری مطالب تسهیل شود. نقشه برداری مفهومی فعالیتی است که در کلاس زیست شناسی کاربردهای بی شماری دارد، از جمله می‌توان به استفاده از آن در برنامه ریزی ، آموزش ، تجدید نظر ، و ارزیابی ، و بهبود نگرش دانش آموزان و معلمان اشاره کرد (هوای[6]، 1997؛ کینچین[7]، 2000).

در این مطالعه انواع نقشه‌های مفهومی معمولی و ویژه در تدریس زیست شناسی بررسی می شود و مثال های قابل اجرا مربوط به کتاب های زیست شناسی در رشته علوم تحربی ارائه می شود تا زمینه برای ایجاد یادگیری معنادار و پایه‌ریزی تفکر انتقادی و پیشرفت تحصیلی بیشتر در دانش‌آموزان با استفاده از انواع نقشه های مفهومی مهیا شود  و میزان اثر بخشی استفاده از نقشه های مفهومی به صورت اسنادی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

روش پژوهش

روش این پژوهش توصیفی و با استفاده از مطالعات دوره متوسطه است که برای گردآوری اولیه استفاده شده است.  برخی از روش ها از مطالب تارنماهای معتبر ارائه دهنده استراتژی های آموزشی، مقالات و مجلات گرفته شده‌اند. در مواردی تجربیات شخصی نویسنده  که در کلاس های درس مورد استفاده قرار گرفته است، نیز ارائه شده است. بدین منظور بخش هایی از محتوی آموزشی به نقشه های مفهومی تبدیل و روش های مختلف آن معرفی شد. این مطالعه در مورد مباحث زیست شناسی انجام شده است و جامعه آماری مشـتمل بر تمام کتابهای زیست در مقطع دوم متوسطه در رشته زیست شناسی یعنی کتاب های زیست شناسی دهم، یازدهم و دوازدهم است. با توجه بـه ماهیت موضوع پژوهش و بـه دلیل محدود بـودن جامعه آماری از نمونه گیری صرفه نظر شده و کل جامعه آماری برای نمونه در نظر گرفته شده است. 

مراحل طراحی نقشه مفهومی

برای طراحی نقشه مفهومی، یادگیرنده در یک فرایند فعال قرار گرفته که شامل مراحل زیر می شود.

• یادگیرنده مفاهیم کلی را تشخیص داده و آنها را در بالای نقشه قرار می دهد.
• یادگیرنده مفاهیم اختصاصی مرتبط با مفهوم کلی را در امتداد هم قرار می دهد.
• یادگیرنده با استفاده از کلماتی، بین کلمات کلی و اختصاصی ارتباط برقرار می کند و مدرس یا یادگیرنده به جستجوی ارتباطاتی می گردد که بتواند مفاهیم را به یکدیگر مرتبط سازد.
• در نهایت نقشه مفهومی به صورت دستی و یا برنامه های کامپیوتری طراحی می شود. از نرم افزارهای ویژه شاملCMap Tools Get Smart, Paint ،Smart Ideas Visual Mind,  می توان جهت تهیه نقشه مفهومی استفاده کرد.

نتایج

در بخش یافته ها مواردی از تجربیات شخصی نویسنده  که در کلاس های درس مورد استفاده قرار گرفته است، ارائه شده است. بدین منظور بخش هایی از محتوی آموزشی به نقشه های مفهومی تبدیل و با ارائه مثال هایی از کتاب های درسی زیست شناسی روش های مختلف استفاده از آنها معرفی شده است. در این بخش انواع نقشه مفهومی به دو دسته کلی معمولی و ویژه تقسیم و مدل های مختلف آنها بیان شده است (http://classes.aces.uiuc.edu/ACES100/Mind/c-m2.html). نقشه مفهومی در واقع روشی است که از ابزارهای گرافیکی مانند نمودارها، تصویر و جدول برای ارائه روابط بین مفاهیم استفاده می شود. با توجه به اینکه نقشه مفهومی  معمولاً به عنوان زبان مدل سازی یکپارچه[8] شناخته می شود به همین دلیل در این مطالعه برای کمک به تبیین دانش علمی و تدریس درس زیست شناسی با استفاده از نقشه مفهومی مدل های تجربی ارائه شده است. انواع نقشهمفهومی قابل استفاده در آموزش زیست شناسی:

الف: نقشه‌های مفهومی معمولی

1 - نقشه مفهومی شبکه‌ای یا عنکبوتی[9]: که در آن یک موضوع محوری یا عامل مشترک در مرکز نقشه قرار دارد و موضوع‌های فرعی حول این مرکز گسترش می‌یابند (شکل 1).

2 - نقشه مفهومی سلسله مراتبی[10]:  که در این نقشه مفهومی، اطلاعات در یک ترتیب نزولی از لحاظ اهمیت ارائه می‌شوند. اطلاعات و مفاهیم اصلی در بالا یا سمت راست قرار می‌گیرند و مفاهیم جزئی در پایین یا سمت چپ گسترش می‌یابند (نمودار 2).

3 - نقشه مفهومی جریانی یا خطی[11]:  که در این نقشه مفهومی، مفاهیم یا مراحل انجام فرایند به‌ صورت متوالی یا خطی نشان داده می‌شوند (شکل 3 ).

4 - نقشه مفهومی چرخه ای یا گردشی:  که در این نقشه مفهومی، مفاهیم یا مراحل انجام فرایند به‌ صورت یک چرخه بیان می شود و تفاوت آن با حالت جریانی در این است که ابتدا و انتهای مسیر به یکدیگر متصل می‍شوند (شکل 4 ).

5 - نقشه مفهومی سیستمی[12]: این نقشه مفهومی، مشابه با نقشه مفهومی جریانی یا خطی است که ورودی یا خروجی هایی به آن اضافه شده است. این نقشه مفهومی تحت عنوان فرایندی یا چرخه ای نیز معرفی می شود (نمودارهای 4).

شکل 1- نقشه مفهومی شبکه‌ای یا عنکبوتی مربوط به آموزش ساختار میکروسکوپ.

شکل 2- نقشه مفهومی سلسله مراتبی مربوط به انواع گیاهان.

شکل 3- نقشه مفهومی جریانی: الف: جریانی(خطی). ترتیب بخش های مختلف لوله گوارش انسان

شکل 4- نقشه مفهومی چرخه ای یا گردشی. چرخه زندگی نهاندانگان (لوبیا).

شکل 5- نقشه مفهومی فرایندی در مورد  واکنش های کالوین در گیاهان (به ورودی و خروجی در چرخه دقت کنید).

شکل 6- نقشه مفهومی جدولی: مربوط به محاسبه تعداد کروموزوم ها، تعداد سانترومر، تعداد کروماتید، تعداد DNA و تعداد رشته های پلی نوکلئوتیدی در مراحل مختلف تقسیم میتوز و میوز.

6 - نقشه مفهومی جدولی:

در این نقشه مفهومی، حجم متفاوتی از اطلاعات و مفاهیم در قالب یک جدول بیان می شود و ارتباط شاخص های در متن جدول مشخص می شود (شکل 6 ).

ب: نقشه های مفهومی ویژه:

نقشه های مفهومی ویژه که به میزان کمتری در مباحث زیست شناسی دبستان مورد استفاده قرار می گیرد  شامل فرمت های زیر است:

1 - نقشه مفهومی مناظر تصویری[13]: این نقشه ها اطلاعات را در قالب منظره ارائه می دهند.

2 - نقشه های مفهومی سه/چند بعدی[14]: این نقشه مفهومی جریان یا وضعیت اطلاعات یا منابعی که بسیار پیچیده هستند را به صورت  یک نقشه دو بعدی ساده توصیف می کند.  

شکل 7- نقشه مفهومی تصویری، انواع یاخته های ماهیچه ای بدن و ویژگی های آنها.

شکل 8- نقشه های مفهومی سه بعدی از هرم مواد غذایی

شکل 9- نقشه مفهومی ماندالا مربوط به 5 مؤلفه مؤثر بر سلامتی و 10 رابطه پیچیده آنها (بیرچر و هان(Bircher and Hahn)، 2016)

3 - نقشه مفهومی ماندالا[15]: ماندالا پیکربندی هندسی از نمادها است که اطلاعات در قالبی از اشکال هندسی در هم تنیده ارائه می شوند. در این  نقشه مفهومی تمامیت و الگویی از ساختار باعث ایجاد جلوه های دیداری قانع کننده می شود که رابطه های مربوطه را معطوف مشاهده کننده می کند.

بحث و نتیجه گیری

وقتی دانش آموزان با مفاهیم جدید علمی آشنا می شوند ، شروع به یک روند شناختی از ساختن معنا می کنند و به صورت آگاهانه یا ناخودآگاه این موارد جدید را با دانش قبلی خودشان ادغام می کنند. نقشه های مفهومی یک نمای گرافیکی منحصر به فرد را ارائه می دهد تا دانش آموزان چطور مفاهیم و اطلاعات جدید را به یکدیگر متصل و ترکیب کنند. نقشه مفهومی می تواند به وسیله معلم یا فراگیر ترسیم شود. تقسیم بندی های متفاوتی از نقشه های مفهومی وجود دارد. به عنوان مثال بر اساس مطالعات باران[16] و همکاران، 2016 به طور خلاصه نقشه‌های مفهومی معمولی را در چهار گروه اصلی عنکبوتی (شبکه ای)، سلسله مراتبی، فلوچارتی و سیستمی نشان دادند. به طور کلی یک نقشه مفهومی به توسعه دهندگان آن کمک می کند تا طرح کلی موضوع را تجسم کنند و درک و شناسایی جزئیات برای فراگیرن آسان تر شود. این امر به ویژه برای فراگیرانی می تواند بسیار مهم باشد که غالباً روی یک موضوع خاص تمرکز می کنند و به طور بالقوه تازه کار هستند.

نقشه مفهومی می تواند در تدوین ساختار آموزش زیست شناسی، به عنوان یک ابزار کمک‌آموزشی ارتباط، روابط و توالی مفاهیم را به شیوه‌ای واضح ارائه ‌کند. با استفاده از روش تهیه نقشه مفهومی می‌توان حجم وسیعی از محتوای آموزشی را در قالب یک یا چند نقشه مفهومی به صورت ساده‌تر نشان دهند و با اتلاف وقت کمتر نسبت به روش‌های سنتی در مدارس با سازماندهی اطلاعات در ذهن دانش‌آموزان، آن‌ها را در رسیدن به سطوح عالی تفکر انتزاعی و حل مسئله یاری دهند.

نقشه های مفهومی این قابلیت را دارد تا مطالب گسترده زیست شناسی در گرایش های مختلف را به صورت نقشه های خلاصه سازی نمود. این قابلیت می تواند امکان یادگیری، یادسپاری و یادآوری مطالب را تسهیل کند. استفاده از راهبرد‌های نوین آموزشی از جمله شیوه ترسیم نقشه‌های مفهومی عوامل گوناگونی مانند علاقه و رغبت معلم به استفاده از این راهبردها، میزان آگاهی و اطلاعات قبلی، احساس نیاز، حجم مطالب درسی، اهداف و محتوای آموزشی، امکانات و شرایط فیزیکی محیط‌های آموزشی در تدریس مؤثر است.

با توجه به تفاوت در سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان و تفاوت‌های فردی در آ‌نان، استفاده از ترسیم انواع متفاوت نقشه های مفهومی به هر دانش‌آموز کمک می‌کند تا از عملکرد‌های شناختی سطح بالا مانند تحلیل، ترکیب و ارزشیابی به‌طور مداوم استفاده کند. استفاده از  انواع متفاوت نقشه های مفهومی می تواند شیوه‌های نادرست فکری دانش آموزان را اصلاح و بهترین راهبرد یادگیری را با توجه به موقعیت یادگیری‌اش انتخاب کند.

بر اساس سایر مطالعات مزایای زیر را می توان برای استفاده از نقشه مفهومی در تدریس درس زیست شناسی برای دانش آموزان و معلمان مطرح کرد:

• تفکر در مورد ارتباط میان اصطلاحات علمی که آموخته می شوند.
• سازماندهی کردن افکار و نشان دادن روابط بین مفاهیم کلیدی با یک روش قابل ترسیم
• افزایش تأمل و درک دانش آموزان
• با توجه به این که دانش‌آموزان برای بیان مطالب علاقه زیادی به استفاده از نقشه مفهومی دارند و به راحتی از آن استفاده می‌کنند، اگر در درک صحیح آنها از مفاهیم درس ایرادهای وجود داشته باشد در همان زمان تدریس می توان را رفع کرد.
• نکته مهمی که در ارتباط با یادگیری دانش‌آموزان وجود دارد، تأثیر زیاد نقشه‌های مفهومی در درک بهتر ارتباط بین مفاهیم به ویژه در زمان ترسیم نقشه‌ها توسط دانش‌آموزان است. از این رو پیشنهاد می شود یکی از تکالیفی را که می‍توان پس از پایان درس و هنگام ارزشیابی پایانی از دانش آموزان خواست این است که مطالب درس را با نقشه‌های مفهومی متنوع مورد نظر خود توضیح دهند.
• اگر برای تدریس و نیز ارزشیابی رسم نقشه‌های مفهومی به‌صورت گروهی انجام شود، مشارکت دانش‌آموزان در ترسیم نقشه‌های مفهومی و درک و یافتن ارتباط بین مفاهیم درس زیست شناسی افزایش یافته و در نتیجه یادگیری مفاهیم و مطالب آسان‌تر و عمیق‌تر شود. برای کار می توان، یکی از دانش‌آموزان را مسئول نوشتن روی تخته کلاس قرار داد و دیگران به‌صورت گروه‌های چندنفره با بحث و تبادل نظر در تکمیل نقشه مفهومی با کمک هم، به ارتباط‌های موجود بین مفاهیم و نقش آن‌ها پی می‌بردند.

در جمع بندی مطالب می توان گفت که نقشه‌های مفهومی در یادگیری نقش و ارتباط مفاهیم متنوع با یکدیگر، به ویژه در درس زیست شناسی، بسیار مؤثرند و زمانی که خود دانش‌آموزان به‌صورت فردی و گروهی به تکمیل و یافتن ارتباط‌های موجود بین مفاهیم و اطلاعات درس با رسم نقشه‌ها می‌پردازند، مطلب را آسان‌تر و عمیق‌تر یاد می‌گیرند. برنامه درسی مبتنی بر نقشه مفهومی نسبت به برنامه‌های مرسوم درسی مزایای بسیار دارد. استفاده از آن موجب افزایش نمرات دانش‌آموزان در آزمونهای پیشرفت تحصیلی می شود (فراسر و ادواردز[17]، 1985). مطالعات مصری و همکاران (1398) نشان داد که تأثیر استفاده از نقشه‌های مفهومی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان، بیشتر از روش‌های معمول است و بیشترین تأثیر استفاده از این‌ نقشه‌ها، در روش ساخت انفرادی آن‌ها توسط دانش‌آموزان و کمترین تأثیر‌ آن، در روش ارائه نقشه مفهومی معلم ساخته به هنگام تدریس است. نگاهی دقیق تر به گزاره ها در یک نقشه مفهومی با روش ساخت انفرادی می تواند سطح درک دانش آموزان را نشان دهد. به عنوان مثال، ارتباط بین دو مفهوم غیر مرتبط می تواند نشان دهنده تصورات ساده دانش آموزان و مشاهدۀ عدم ارتباط مفاهیم مرتبط مبیّن این است که هنوز درک قوی از ارتباط میان مفاهیم اتفاق نیافتاده است. در گیر کردن دانش آموزان در بیش از یک مورد می تواند نشان دهد که به چه میزان گزاره ها کیفیت دانش آموزان در طول دوره آموزش بهبود می یابد. بر این اساس ، معلمان می توانند به سرعت شکافهای یادگیری را ببینند و برنامه های درسی را بر اساس اطلاعاتی که از نقشه های مفهومی دانش آموزان دریافت می کنند، اصلاح کنید. در رویکردهای نوین یادگیری، با درگیر کردن دانش‌آموزان در فعالیت‌های یادگیری فردی و یا گروهی زمینه برای یادگیری فراهم می‌آید و دانش‌آموزان خود متناسب با نیاز و علاقه، دانش لازم را به‌دست می‌آورند.

پیشنهادها

1 - آشنایی بیشتر دبیران و مدرسین در رابطه با کاربرد نقشه‌های مفهومی در قسمت‌های مختلف تدریس (طراحی، برنامه‌ریزی، تدریس و ارزشیابی) و انواع آن‍ها

2 - آشنایی بیشتر دبیران و مدرسین با بسته‌های نرم‌افزاری

3 - قابل دسترس برای طراحی و ترسیم نقشه‌های مفهومی با رایانه.

4 - اجرای عملی و طراحی نمونه‌هایی از تدریس با انواع نقشه‌های مفهومی در گروه های آموزشی و مجازی دبیران.

5 - قرار دادن یک نقشه مفهومی در ابتدای هر بخش از کتاب زیست شناسی در مورد عنوان‌ها و زیرعنوان‌های مورد بحث.

6 - استفاده از نقشه‌های مفهومی ناقص در تکالیف دانش آموزی به  صورت فردی یا گروهی.

[1] Dawson

[2] Yue Yin

[3] Novac

[4] Ausubel

[5] Marangos

[6] Huai

[7] Kinchin

¹ Unified Modeling Language

[9] Spider

[10] Hierarchy

[11] Flowchart

[12] System

[13]  Picture Landscape Concept Map

[14]  Multidimensional/ 3-D Concept Map

[15] Mandala Concept Map

[16] Baran

[17] Fraser & Edwards